Waarderen van erfgoed

Wie bepaalt eigenlijk wat erfgoed is en van waarde? Deze gewetensvraag uit het Verdrag van Faro roept discussie op. Er zit een spanning tussen het “Faro-recht” voor iedereen om zelf te mogen benoemen wat erfgoed is en de waardestelling die deskundigen maken op basis van vastgestelde criteria. Wat is dan de toegevoegde waarde van onze kennis nog, vragen deskundigen zich af. Bovendien maakt een waardestelling deel uit van de toegang tot het systeem van voorzieningen, financiële steun en beschermende regels voor erfgoed. Kan die deur wagenwijd open? Maar er is ook veel bijval onder deskundigen. Zij signaleren dat groepen in de samenleving hun perspectief en/of erfgoed nu niet terugzien in de erkende collecties. Of dat populair erfgoed gek genoeg ontbreekt in het erfgoedbeleid van overheden. Zij willen hier verandering in brengen.

Inzet komende jaren

Bij musea is de afgelopen jaren een experimentele beweging ontstaan die zoekt naar vormen van co-waarderen bij collectievorming en -beheer.  Bij gebouwd en ruimtelijk erfgoed wordt nagedacht over community mapping en andere manieren om burgerwaardering een plek te geven in omgevingsvisies en bij het aanwijzen van monumenten. Archieven en archeologie volgen, maar ervaren minder ruimte om te bewegen.

De komende jaren is vooral tijd, ruimte en financiële ondersteuning nodig om het gesprek te vervolgen en ideeën in de praktijk te brengen: andere processen, criteria, beschermingsvormen, etc. Alleen zo wordt duidelijk wat de winst is, waar meer ruimte is dan gedacht, waar obstakels en financiële beperkingen zijn, wat onverwachte effecten zijn en welke factoren een rol spelen bij maatwerk.

Die tijd is ook nodig om te evalueren en te leren. Zo is er bijvoorbeeld nog weinig onderzoek gedaan naar de ervaringen van participanten en effecten op gemeenschappen. Is er behoefte aan aangepaste of nieuwe proces- en waarderingsmethoden, gesprekstechnieken en dergelijke? De ervaringen leiden bovendien tot een nieuwe kijk op rolopvattingen en verantwoordelijkheden voor erfgoeddeskundigen. Welke competenties hebben zij nodig?

Meer informatie over de ambities voor het thema Waarderen van erfgoed staat in Onderweg naar Faro - Uitvoeringsagenda Faro Deel I (p. 26-27).

nvt

Faro maken we samen en in alle openheid. Op het digitale prikbord kun je jouw ideeën en plannen delen voor het meer Faro maken van de erfgoedzorg, inbreng van anderen vragen en nieuwe partners zoeken. Je kunt ook op de initiatieven van anderen reageren. Hiernaast staan de reeds gehonoreerde initiatieven voor Waarderen van erfgoed. 

nvt

Participatie bij waarderen draagt bij aan:

• draagvlak voor behoud en bescherming van het erfgoed (en de financiering ervan);
• een democratische besluitvorming;
• meer kennis over erfgoed;
• onderling begrip tussen beroepsmatige erfgoedspecialisten en geïnteresseerden, en tussen groepen in de samenleving onderling;
• meer verschillende perspectieven op erfgoed, een inclusiever erfgoedbegrip en representatieve erfgoedcollectie;
• een gevoel van erkenning bij gemeenschappen;
• binding met erfgoedinstellingen.

Deze 7 drijfveren worden met regelmaat genoemd in gesprekken over participatie bij waarderen.

Waarderen is een belangrijk onderdeel van de monumentenzorg voor objecten, gebouwen, wijken en aangelegd groen. De waardering vormt de grondslag voor bescherming en is vaak een entreebewijs voor subsidie. De waardering wordt daarom uitgevoerd door professionals aan de hand van wetenschappelijk-objectieve criteria. Maar overheden zoeken naar wegen om ook samen met inwoners te bepalen wat van belang is. Gemeenten vragen inwoners naar suggesties voor gemeentelijke monumenten, stellen samen met hun inwoners een erfgoedvisie op, of vragen inwoners naar hun beleving van een wijk of stad, enz. Ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verkent voor toekomstige aanwijzingsprogramma's met bijvoorbeeld marktonderzoek, fotowedstrijden en interviews wat er leeft in de samenleving. Het veld is in beweging. “Leren door te doen” lijkt het motto. Het relatief jonge erfgoed van na 1965 is een voor de hand liggende proeftuin om oorspronkelijke ontwerpers en de gebruikers van toen en nu erbij te betrekken.

Bij immaterieel erfgoed, zoals tradities en ambachten, vindt waardetoekenning al bottom up plaats. Beoefenaars van een ambacht of gemeenschappen die een traditie of gebruik in ere houden geven door hun inzet aan dat zij het van belang vinden. Zij zijn zelf de deskundigen.

Als het om het waarderen van  immaterieel erfgoed gaat, ondersteunt de overheid de samenleving. In 2012 ondertekende Nederland het UNESCO-verdrag inzake de bescherming van immaterieel cultureel erfgoed. Met deze handtekening engageerde ons land zich om het immaterieel erfgoed op zijn grondgebied te inventariseren. De uitvoering wordt gefaciliteerd door het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN). Als eerste stap kunnen gemeenschappen zich inschrijven voor het netwerk immaterieel erfgoed. Het doel van het Netwerk is om zichtbaar te maken wat er in het hele spectrum van immaterieel erfgoed in Nederland gebeurt en om onderlinge samenwerking en uitwisseling te bevorderen. Daarnaast kunnen zij zich aanmelden voor de Inventaris Immaterieel Erfgoed. De gemeenschap moet dan een plan indienen waarin staat hoe ze hun traditie, gebruik of ambacht voor de toekomst willen vrijwaren. Bij het opstellen van een dergelijk plan kan de gemeenschap ondersteuning krijgen van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed.

Het professioneel beheren van een erfgoedcollectie vraagt om het maken van keuzes. Binnen en buiten musea is veel kennis aanwezig. Om te bepalen wat erfgoed is kunnen naast experts ook niet-professionals een rol vervullen. Het heeft een meerwaarde om kennis van groepen en individuen te raadplegen bij collectioneren, samenstellen van tentoonstellingen en het ophalen van verhalen. Samen kan worden bepaald wat erfgoed is.

Binnen het domein landschap wordt participatief gewaardeerd om de gebiedskennis van alle belanghebbenden en hun betekenissen te vergaren en daarmee richting te geven aan de toekomst van het desbetreffende cultuurlandschap. Het transformeren van een gebied op basis van gezamenlijk vastgestelde en gedragen kernkwaliteiten, maakt het gebied toekomstbestendig. De aankomende Omgevingswet wordt gezien als een kans om participatie te bevorderen. Deze wet, die ook de bescherming van het cultuurlandschap regelt, kent een belangrijke rol toe aan participatie bij het opstellen van onder meer omgevingsvisies. Centraal in het opstellen van een omgevingsvisie staan identiteit en kernkwaliteiten. Erfgoed speelt hier een vormende rol in. (NB: Op deze website krijgt de Omgevingswet een eigen pagina)

In de archeologische monumentenzorg is wettelijk vastgelegd dat het waarderen door professionele archeologen wordt uitgevoerd. Zij bepalen of een archeologische vindplaats behoudenswaardig is, en waarnaar onderzoek moet plaatsvinden. Daarbij wordt vaak samen gewerkt met lokale experts, zoals historische verenigingen. De laatste tijd groeit het besef dat er naast de wetenschappelijke informatiewaarde meer aandacht komen zijn voor maatschappelijke interesses en belangen.
(NB: Archeologie heeft op deze website een eigen pagina)