Verslag Netwerkbijeenkomst Co-waarderen, 2 november 2023, Den Haag

Op 2 november 2023 was er een bijeenkomst van het ‘netwerk co-waarderen’ in Museum Sophiahof. De deelnemers gingen in gesprek met Richard Kofi over o.a. het Museum of Black Futures, en met medewerkers en een extern betrokkene van het project ‘Koloniaal Den Haag’ dat eerder dit jaar in het Haags Historisch Museum te zien was. Ook werd er door de RCE en FARO Vlaanderen een workshop ‘Community Mapping’ verzorgd en gingen de deelnemers met elkaar in gesprek aan de hand van gegeven dilemma’s op kletskaarten. Na afloop was er gelegenheid tot museumbezoek. Het programma werd verzorgd door Geertje Huisman (RCE), Leonie Wingen (RCE), Lorna Cruickshanks (RCE) en Anne-Cathérine Olbrechts (FARO Vlaanderen).

Netwerk Co-waarderen

Na de online bijeenkomsten die de afgelopen 2,5 jaar hebben plaatsgevonden, kwam een gevarieerde groep van 25 geïnteresseerden bijeen in Museum Sophiahof. Omdat er steeds nieuwe mensen bij het particiLerend netwerk aansluiten is er sprake van een tweesporenaanpak. Er is aandacht voor vragen die leven bij beginnende co-waardeerders en is er ruimte voor verdiepende en doorontwikkeling van participatieve werkwijzen. Tijdens deze interactieve bijeenkomst zijn twee voorbeelden uit de praktijk toegelicht, zijn er kletskaartgesprekken gevoerd en praktische opdrachten gedaan.

Eerste praktijkvoorbeeld: Museum of Black Futures

Richard Kofi (beeldend kunstenaar, programmeur bij het Internationaal theater Amsterdam en voorheen bij het Bijlmerpark theater, performer, curator en podcastmaker) vertelde over het Project Wiaspora, de oprichting van het Museum of Black Futures en de ontwikkeling van programma’s en projecten waarin de creativiteit en verbeeldingskracht van diasporagemeenschappen de toekomst van Nederland worden vormgeven. Kunstenaars, muzikanten, schrijvers en andere creatievelingen die zich vrij vechten van de verwachtingen van de mainstream, gaan met elkaar in gesprek over het lokale maatschappelijke karakter van kunst, cultuur en activisme. Hun behoeftes, tradities en manieren van samenzijn worden samengesmolten om een betere toekomst te creëren.

Het Museum of Black Futures is een mooi voorbeeld van een proces van co-waarderen dat zich ‘van onderaf’ ontwikkelt, vanuit de gemeenschap. Er wordt een sociaal netwerk gebouwd en er komt een online platform waar ideeën uitgewisseld gaan worden met het oog op planvorming rondom een museum van Zwarte kunst, cultuur, wetenschap en innovatie. De gevestigde Nederlandse kunst- en kennisinstituten gaan ten onder als emancipatie, inclusiviteit, antiracisme en sociale rechtvaardigheid niet duurzaam geborgd worden in hun organisaties. Het nieuwe Slavernijmuseum is ook een belangrijke ontwikkeling. Maar naast het zichtbaar en bespreekbaar maken van dit pijnlijke verleden, is er ook behoefte aan een museum over de toekomst, over de andere elementen van ervaringen en leven van zwarte mensen en gemeenschappen. Daarom heeft een groep Afro-Europeanen met representanten vanuit de Afro-diasporische gemeenschappen het heft in eigen handen genomen, door het initiëren van een uniek museaal project, dat niets te maken heeft met de gevestigde ‘white cube spaces’. Anders dan ‘wij hebben iets en jullie komen kijken’. In dit proces is plek voor een veelheid aan Zwarte perspectieven en staat de uitkomst niet van tevoren vast, nieuwe mogelijkheden worden verkend. Op zoek naar nieuwe vormen van verbeelden. Wat betekent de term ‘museum’ eigenlijk in 2023? Heeft het wel een toekomst? Moet het een fysieke locatie worden? Kan het iets tijdelijks zijn? Wat betekent het om Zwartheid te centreren in een Europees instituut? Kan er een sterke verbinding gemaakt worden met gemeenschappen in Afrika, het Caribisch gebied en Zuid Amerika? En toch los van hokjes blijven. En hoe verzamel je een collectie van de toekomst? Zonder uit te buiten. Hoeveel vertel je daarbij over het verleden en de geschiedenis in een museum dat over de toekomst gaat?

Inspiratie haalt Richard uit het Legacy Museum in Montgomery, USA, vanwege de activerende manier waarmee de betrokkenen omgaan met de verzamelplek, waar zwartheid centraal staat en de plek die het geeft aan het helpen aarden van mensen. Ook liet Richard een fragment horen uit Podcast #34. Ook te beluisteren via Spotify.

Meer weten? Kijk op https://www.richardkofi.com/bio

Kletskaarten Workshop

Daarna werden er per tafel Kletskaart-gesprekken gevoerd over een te kiezen onderwerp:

1. Je wil objecten binnen of buiten je collectie gebruiken om verhalen op te halen bij een gemeenschap. Hoe pak je het aan? Zie je beren op de weg?

2. Je gaat een tentoonstelling maken over …… [bedenk een thema of aanleiding] Wie ga je erbij betrekken? En waarom?

3. Je wilt verschillende perspectieven op een thema betrekken bij je tentoonstelling. Hoe zorg je dat verschillende gemeenschappen zich gehoord voelen?

4. Worden objecten anders gewaardeerd door vrijwilligers uit de gemeenschap dan door erfgoedprofessionals? Wat maakt iemand een erfgoedprofessional?

5. Je wilt een gemeenschap meer eigenaarschap geven bij het presenteren van hun erfgoed. Heb je hier ervaring mee of ken je goede praktijkvoorbeelden?

Tweede praktijkvoorbeeld: Koloniaal Den Haag

Valerie Veenvliet (conservator Haags Historisch Museum) was samen met collega Rosa Bilkes (projectleider) en gaf een presentatie over het project Koloniaal Den Haag. Een breed terrein dat afgebakend is en invoelbaar gemaakt door er per thema ‘gezichten’ aan te geven. Het is niet chronologisch ingericht en het was onmogelijk om compleet te zijn. Focus ligt daarbij op Suriname, Indonesië, en de Caribische eilanden. Er zijn verschillende gebieden, groepen, periodes en thema’s gerepresenteerd. In een overgangszone is de dekolonisatie apart toegelicht.

In de zaal over het ‘Heden’ is een groot participatief verhaal gemaakt. Het museum had in het verleden vooral vanuit het perspectief van de kolonisator verzameld. De betrokkenen wisten dat ze graag de stad wilden laten spreken. Daarom zijn ook groepen die niet allemaal al verbonden waren aan het museum erbij betrokken. Wat de vraag opriep: hoe zorg je ervoor dat het project niet willekeurig of juist door eigen connecties gestuurd wordt? Daarom is een brede en open oproep geplaatst om verhalen van het heden op te halen.

Dat gebeurde op twee manieren, waarbij in de eerste ronde meer dan 100 objecten zijn aangeleverd:

2. Open oproep d.m.v. een flyer en via bestaande connecties (zoals Hindorama), verspreid onder instellingen, connecties etc. Insturen is zo makkelijk en laagdrempelig mogelijk gemaakt. Email of appen. Er is een mobiel nummer gebruikt om Whatsappberichten op te ontvangen, dat bleek heel laagdrempelig te werken. Daarbij is aangegeven dat er een foto van het object nodig was, met naam en een toelichting wat het object/verhaal/foto voor die persoon betekent. Het museum maakte een selectie voor een volgende ronde en zo ging het door.
3. Er waren Verhalensalons, die bleken een groot succes. Deze werden gehouden bij verschillende samenwerkingspartners: Eekta, Afimo, Tong Tong Fair, de Sophiahof, Dutch Caribean book club. Er zijn er vijf door het museum georganiseerd en op eigen initiatief zijn er ook nog in twee woongemeenschappen salons georganiseerd.

De selectie is gemaakt door een adviespanel van 5 personen, een afspiegeling van de gemeenschappen en achtergronden, met veel kennis daarover. Er is een waarderingsformulier ontwikkeld met specifieke opgestelde criteria om dit proces te ondersteunen.

Praktische tips van Valerie: cursief zijn de commentaren uit de zaal toegevoegd aan de tips van het Museum.

• Geef duidelijk aan welke tijdsinvestering er van de adviseurs wordt verwacht
• Maak van te voren het proces duidelijk, inclusief de mate van zeggenschap laat ook ruimte voor het onverwachte. Hoe om te gaan met verhalen zonder objecten en hoe dat ‘zichtbaar’ te maken, dat is soms een zoektocht. Musea die gewend zijn te opereren vanuit de White-cube gedachten hebben adaptatietijd nodig om meer in een flexibele uitingsvorm te denken.
• Zorg voor goede communicatie richting alle betrokkenen “pas aan tafel werd duidelijk voor de co-waardeerders wat voor soort objecten het museum zocht.” In het begin was het een zoektocht. Nazorg is ook belangrijk: mocht u nog iets kwijt willen. Ze waren welkom om later terug te komen of om nader contact op te nemen. De voelsprieten van het museum waren goed, de medewerkers hadden er goed over nagedacht.
• Leg het proces vast (is ook een belangrijk resultaat)
• Zorg voor draagvlak binnen team en genoeg bemensing; het is een intensief traject

“Budget is al snel te beperkt voor iets super exclusiefs en toen moest er met budgetten geschoven worden toen er vragen kwamen voor videoclips. Sommige museummedewerkers denken commerciëler en staan niet voor alle opties open. Je kunt niet altijd van te voren weten hoe het gaat lopen”

• Bij de verhalensalons: Regel goede faciliteiten (ruimte, catering), zorg voor veilige sfeer zodat ze zich ‘thuis’ voelen “het maakt uit of je naar de participanten toekomt, dan voelen de co-waardeerders zich vereerd.” Eten verbindt!

Investeer is een afsluitende borrel zodat er lekker lang doorgepraat kan worden.

Er was een verhalensalon waarbij de aanwezigen en masse liederen begonnen te zingen, er kwamen veel emoties los. Wanneer ze voor de eerste keer hun verhaal vertellen kunnen er trauma’s loskomen of hele nostalgische gevoelens.

Het Museum is goed in het onderhouden van warme banden.

Akoestiek in de ruimte moet ook geschikt zijn voor slechthorenden en oudere mensen, houd daar rekening mee

• Geef duidelijke toelichting op omgang met object (verzekering, wie kan erbij komen, waar wordt het bewaard maar ook: hoe lang blijft het te zien)
• Spreek goed van tevoren af hoe het redactieproces op de (zaal)teksten loopt tekstredactie duurde lang omdat het factchecken veel tijd kostte. Soms moet je er kenners bijhalen en kwamen er te veel nuances bij. Hoe maak je er dan een goed geheel van, dat is lastig in weinig woorden en kost tijd.
• Spreek goed van te voren af welke participanten in de media willen verschijnen
• Denk na over praktische zaken als (gratis) toegang tot het museum en verzoeken om extra samenwerkingsmogelijkheden
• Wees evengoed zelf ook een deelnemer, geen observator die buiten het proces staat kritische noot: je staat nooit helemaal op gelijke voet en de schijn van sturing van de institutionele kant moet ten allen tijde vermeden worden.

Verhalen hebben evenveel waarde als objecten, dus die moeten ook vastgelegd worden en aan de collectie worden toegevoegd. En hoe nu verder?

• Ontsluiting verhalen in de collectie
• Hoe te zorgen voor inbedding van de gedeelde verhalen in de vaste opstelling?
• Hoe te zorgen voor een duurzame samenwerking? De samenwerking is ‘een start’, denk niet in afronding en houd ruimte voor doorstart en verduurzaming van de contacten.

Daarna was er een panelgesprek met Valerie, Rosa en Jaswina Elahi (een van de ‘externe experts’ die de keuzes hebben gemaakt voor de objecten en verhalen). Alle drie hebben ze een andere rol in het project gehad en vertellen/ antwoorden vanuit die rol.

Achteraf bleek de aanlooptijd om objecten en verhalen aan te dragen te kort en moest er naderhand -nee- gezegd worden tegen mensen die dingen wilden inbrengen. De bereidheid om bij te dragen was enorm groot.

Community mapping en Kringen op de kaart Workshop

Naar aanleiding van de Tips en tops die zijn samengesteld door deelnemers aan het Co-waarderen netwerk, te vinden op de Kennisbank van de RCE, werd één daarvan uitgediept:

Hoe kom je tot een goede samenstelling van de co-waarderen groep?

Ook werd een opdracht gewijd aan Community Mapping, geïnspireerd op: CommunityMapping (waag.org): Breng groepen en/of gemeenschappen voor je co-waarderen traject in kaart op basis van plaats (community of place), interesse (community of interest) en uitvoering (community of practice).

Terugkoppeling is er in het museum iemand behept met de taak om naar buiten te gaan, is er capaciteit om dit serieus invulling te geven? What’s in it for them? Verdiep je daar in.

Binnenkomen via winkeliers, bv juweliers waar mensen uit een bepaalde groep werken kunnen een ingang zijn. Beginnen we gewoon met een dwarsdoorsnede of doe je eerst uitvoerig onderzoek naar de diversiteit?

Daarna volgde Kringen op de kaart zetten. Deze opdracht is geïnspireerd op de tool ‘Circles of Connections’ door De Waag. WaagCirclesofConnection:

Benoem je doelgroep en teken een cirkel aan de zijkant van een vel papier

Teken een route uit tussen de twee cirkels en markeer je 'blinde vlekken' of ontbrekende schakels.

Deze workshop is bedoeld om inzichtelijk te maken welke stappen je kunt zetten om de doelgroep van je co-waarderen traject te bereiken. Kringen op de kaart visualiseert de afstand of stappen tussen jou of jouw organisatie en je doelgroep.

Daarbij konden ook meerdere routes gevisualiseerd worden.

Deze oefening kun je beide met een groep mensen uitvoeren, ook verspreid over meerdere dagen. Neem de tijd.

Faro Update

Afsluitend zijn de Faro werkwijze en initiatieven toegelicht. Het Co-waarderen netwerk is ontstaan vanuit de behoefte om kennis, ervaringen en vragen met elkaar te delen over van alles dat komt kijken bij co-waarderen trajecten. Co-waarderen is een vorm van waarderen van cultureel erfgoed dat heel erg past bij de Faro werkwijze. Daarmee bedoelen we niet de instelling FARO van onze Vlaamse collega’s, maar het Verdrag van Faro dat Nederland begin volgend jaar gaat ondertekenen. Het Verdrag richt zich op de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving, en stelt daarmee de mens centraal.

In het Nederlandse erfgoedveld is verkend welke ambities er zijn bij het geven van uitvoering aan het verdrag. Die zijn opgetekend in de Faro Uitvoeringsagenda. Dat waar wij ons in het co-waarderen netwerk mee bezighouden valt binnen het thema ‘waarderen van erfgoed’ en sluit nauw aan bij de ambities. Daarom worden deze bijeenkomsten financieel ondersteund.

Ook andere initiatieven die bijdragen aan de ambities van de Uitvoeringsagenda kunnen steun krijgen voor een project. Via het Faro platform konden deze worden ingediend. De 36 ingediende initiatieven worden beoordeeld door een externe beoordelingsgroep uit het veld.

Via een online poll was er de mogelijkheid om mee te beoordelen door je keuze te beargumenteren. Deze input wordt meegewogen in het maken van de selectie.

Begin december 2023 zal duidelijk worden welke initiatieven doorgaan. Mochten jullie ook initiatieven willen indienen die bijdragen aan de ambities in de Faro Uitvoeringsagenda en van nut zijn voor het bredere erfgoedveld, houdt dan de Faro nieuwsbrief en het platform in de gaten. Volgend jaar kunnen in het voorjaar weer initiatieven worden aangedragen.

Contact

Meld je aan om op de hoogte te blijven via de nieuwsbrief Waarde en Waardering via Nieuwsbrief (mailinglijst.nl)

Word lid van de LinkedIngroep Waarde en Waardering https://www.linkedin.com/groups/3827510/

Tip

Luister de podcast, nr #34, met het verhaal van Richard Kofi: Project Wiaspora op Apple Podcasts. Ook te beluisteren op Spotify.