Verzamelen, een gedeelde zaak

Door Leonie Wingen.

Opvullen van lacunes en verrijken van collecties met ontbrekende verhalen en perspectieven zijn uitdagingen waar veel erfgoedorganisaties voor staan. Maar ze staan er niet alleen voor. Afgelopen maanden heb ik verschillende projecten begeleid voor musea waarbij de verantwoordelijkheid voor het verzamelen werd gedeeld met niet-erfgoedprofessionals. Het samen waarderen van erfgoed bewijst zich in de praktijk, maar een uniforme werkwijze voor co-waarderingsprojecten is er niet. Misschien is dat ook niet wenselijk omdat uitgangspunten verschillen, en elke groep anders is. Aan de hand van twee verzamelprojecten laat ik een verschil zien in gevoel van eigenaarschap voor het erfgoed bij niet-erfgoedprofessionals, en hoe dit zich verhoudt tot de zeggenschap en aandacht voor erfgoed in het project.

Stadsmuseum Tilburg verzamelde samen met de lokale spoorgemeenschap objecten en verhalen rondom de voormalige NS Hoofdwerkplaats, lange tijd een van de grootste werkgevers in Tilburg. De gekozen werkwijze was om samen de waarderingscriteria vast te stellen en samen het erfgoed te waarderen en er beslissingen over te maken. Dit werd gedaan door de conservator en vijf oud-spoormedewerkers. De rest van de gemeenschap werd opgeroepen om objecten in te brengen en hun verhalen erbij te vertellen. Koersborden, signaalhoornen, jubileumstukken, en meer kwam voorbij. De conservator behield de eindstem bij geen consensus, maar in de praktijk is dat uiteindelijk niet nodig geweest. Met behulp van workshops had de groep inzicht in de praktische en inhoudelijke museumkaders verkregen, en hadden ze kritisch over hun erfgoed leren nadenken.

Bij een verkennend verzamelproject in Rijksmuseum Boerhaave stond het patiëntenperspectief rondom vruchtbaarheidsproblematiek centraal. Een groep ervaringsdeskundigen deelde een persoonlijke verhaal aan de hand van meegebrachte objecten. De objecten die ze hadden gekozen met behulp van een workshop, hielpen om de kern van de ervaringen te achterhalen. Zo stond een echofoto voor hoop en vrees, een incubator voor het gevoel van onmacht en een naaldenemmer in huis voor de verworven medische status. De zeggenschap voor het wel of niet opnemen van objecten lag bij de conservator, maar het was de groep die het erfgoed aandroeg. De verhalen en een aantal objecten zijn opgenomen als ensemble.

Betrokkenheid
De projecten tonen een verschil in hoe de groepen zich verhouden tot het erfgoed. De spoorgemeenschap zette zich al actief in voor hun erfgoed en benaderde het museum omdat zij vonden dat het een plek moest krijgen in de collectie. Daarbij speelde een urgentie, want het erfgoed dreigde verloren te gaan gezien de leeftijd van de oud-medewerkers. Zowel het gevoel van eigenaarschap als het verantwoordelijkheidsgevoel was merkbaar groot.

Bij het project rondom vruchtbaarheidsproblematiek was het museum initiatiefnemer en hadden de ervaringsdeskundigen gereageerd op een oproep. Motivatie om mee te doen was voornamelijk om met hun verhaal ergens aan te kunnen bijdragen. Het gaf nut. De te verzamelen objecten waren onderdeel van hun persoonlijke leefwereld, maar ze hadden er niet eerder over nagedacht als zijnde erfgoed. Naarmate de bewustwording hierover groeide gedurende het project, door inzicht te krijgen in de museumtaken en de eigen positie, leek ook het verantwoordelijkheidsgevoel toe te nemen voor het verzamelen.

Erfgoedwijsheid
Uit de projecten blijkt dat wanneer iemand zich met bepaald erfgoed identificeert er een gevoel van eigenaarschap kan worden ervaren. Hoe groter dit gevoel, hoe groter het verantwoordelijkheidsgevoel en het vertrouwen in, of de behoefte aan het hebben van (gedeelde) zeggenschap zal zijn. Dit kan worden versterkt door erfgoedwijsheid te bevorderen, vaardigheden om je kritisch tot erfgoed te verhouden en het gesprek daarover te voeren, en door inzicht te verwerven in museumtaken en –kaders. Het erfgoedwijs maken van de groep kan ook de conservator vertrouwen geven om de zeggenschap meer uit handen te geven. Zodoende wordt de verantwoordelijkheid voor het verzamelen van erfgoed steeds meer een gedeelde zaak.

Leonie Wingen is vanuit haar bedrijf Co-Cultuur actief als freelance specialist erfgoedparticipatie en collectieadviseur.

Foto Stadsmuseum Tilburg: Jonas van Son
Foto Rijksmuseum Boerhaave: Frank Jansen