Waarderen van erfgoed
“Want wie vroeg jou?”; Een kunstwerk als praatpaal
Door Carianne van Dorst. Succesvolle co-creatie voedt eigenaarschap. Een geslaagde co-creatie met jong...
We zijn het niet oneens, maar we kijken naar andere dingen
- jun 2023
- Machteld Linssen
- ·
- Aangepast jun 2023
- 7
- 2535
Door Lidwine Spoormans.
Participatie bij het waarderen van erfgoed draagt bij aan een inclusiever erfgoedbegrip, vanuit meer verschillende perspectieven. Wat laten die verschillende perspectieven zien? Wie vindt wat van waarde? Daarover gaat deze blog.
Drie dimensies
Het ‘wie, wat en waar’ in erfgoedwaardering kan je zien als drie dimensies van een kubus: de Erfgoed Kubus. Dat schrijft Peter Howard in het boek ‘Heritage: Management, Interpretation, Identity’. Ten eerste zijn er verschillende groepen met een belang in erfgoed, zoals eigenaren, overheden of gebruikers. Daarnaast onderscheidt hij verschillende typen erfgoed, waaronder landschappen, monumenten, artefacten en activiteiten. Ten slotte zijn er verschillende niveaus waarop mensen zich identificeren met erfgoed, van lokaal of nationaal tot wereldwijd. Elk geschil over aanwijzing, beheer of veranderingen van erfgoed kan worden voorgesteld als een conflict ergens binnen de kubus, op de scheidslijn tussen verschillende groepen, typen erfgoed of niveaus van identificatie.
De drie dimensies van de Erfgoed Kubus gebruiken we in ons onderzoek bij de sectie Heritage & Architecture aan de TU Delft. In woonwijken van Almere en Amsterdam Zuidoost vroegen we participanten in een interview, aan de hand van foto’s of met een digitale of papieren enquête wat ze waardevol vinden aan een gebouw of buurt.
Verschil in focus
Wat blijkt? De diverse groepen hebben geen tegengestelde meningen. Echte conflicten tussen waardevol volgens de één tegen waardeloos volgens de ander, hebben we niet gevonden. Maar uit het onderzoek blijkt wel dat groepen verschillen in hun focus. Bewoners hebben een bredere kijk op wat waardevol is dan andere groepen. Zij zien waarde in tastbare dingen, zoals objecten en verschijningsvorm, maar ook in immateriële zaken, zoals activiteiten, comfort, collectiviteit en identiteit. Andere groepen hebben een meer eenzijdige blik. Architecten benoemen vooral ruimtelijke aspecten. Bezoekers zien alleen verschijningsvorm. Je zou bewoners bijziend kunnen noemen. Ze zien veel maar vooral op de kleinere schaal van het bouwblok, de straat of de buurt. Lokale professionals, academici, architecten en overheden daarentegen kijken naast lokale betekenis ook naar het belang voor de wijk, stad of land.
Onenigheid gaat niet over waardevol of waardeloos,
maar over wat ertoe doet
De bevinding dat groepen het niet oneens zijn maar zich wel richten op verschillende typen erfgoed en verschillende niveaus, heeft implicaties voor de praktijk van erfgoedparticipatie. Als we de Erfgoed Kubus van Howard in gedachte nemen, is er niet zozeer een conflict op een specifiek kruispunt in de kubus, maar wel onenigheid over de plaats in de kubus waar de culturele betekenis zich bevindt. Dit is relevant, vooral wanneer beleidsmakers een andere focus hebben dan gebruikers. Ieder groep heeft zijn blinde vlek. Maar niet alle groepen hebben evenveel invloed op de besluitvorming.
Voor dat probleem kan participatie een oplossing zijn. Begrijpen waar de waarde voor diverse groepen ligt, maakt het mogelijk om die belangen mee te wegen in toekomstige keuzes en ontwikkelingen. Echter, het stellen van de juiste vraag is daarbij cruciaal. Want verschillen in waardering komen pas aan de oppervlakte bij een open vraag naar welk (tastbaar) object of (ontastbaar) concept op welke schaal waardevol is. Als bewoners bijvoorbeeld participeren in de prioritering of waardering van exceptionele gebouwen, zullen er wellicht geen grote verschillen aan het licht komen. Maar het doet niet echt recht aan hun participatie, omdat de waarde voor hen wellicht niet in die exceptionele gebouwen ligt.
Superzieners
Een verrassend inzicht uit ons onderzoek is de bijzondere gave van mensen met een hybride profiel. Denk aan een architect die ook bewoner van de buurt is, een academicus die ook bij de gemeente werkt, of een bezoeker die ook oud-bewoner is. Zij zien meer. Zouden deze superzieners een sleutelrol kunnen vervullen in het erfgoedveld? Of kunnen wij allemaal, door participatie, die bijzondere gave ontwikkelen en meerdere belangen vertegenwoordigen, doordat we meer zien? Participatie als multifocale bril.
Een van de genoemde onderzoeken is uitgebreider beschreven in het volgende, gratis te lezen, artikel: “Do I See What You See?” - Differentiation of Stakeholders in Assessing Heritage Significance of Neighbourhood Attributes, L. Spoormans, D. Czischke, A. Pereira Roders, W. de Jonge, Land 2023 Vol. 12 Issue 3 Pages 712. Zie: https://www.mdpi.com/2073-445X/12/3/712
Lidwine Spoormans is onderzoeker en docent bij de sectie Heritage & Architecture aan de Technische Universiteit Delft. Centraal in haar werk staat het duurzaam renoveren van bestaande gebouwen en buurten. Ze doet o.a. onderzoek naar eigenschappen en waardering van naoorlogse woonwijken en initieerde het platform www.love80sarchitecture.nl Voor meer informatie: https://www.tudelft.nl/staff/l.g.k.spoormans/.
Verken
De Kom versus Mandela
Door Annet Zondervan en Nicole Santé. Het Verdrag van Faro, dat kortgezegd de mens centraal stelt bij ...
De onmisbare partner
Door Dieuwertje Wijsmuller. Foto: Aad Hoogendoorn Na decennia denken en praten over participatie, gaa...
Reacties
Aangepast op 13 juni 2023
Het PBL heeft eveneens een bruikbaar referentiekader voor de waardering van erfgoed in de leefomgeving (door niet-professionals) ontwikkeld afgelopen jaar.
https://themasites.pbl.nl/leefomgevingskwaliteit-erfgoed/benoemen
Jazeker, dat is een breed en bruikbaar kader. Een van onze andere onderzoeken hebben we idd met PBL gedaan en staat ook op diezelfde site: https://themasites.pbl.nl/leefomgevingskwaliteit-erfgoed/ontdekken (bij dagboekmethode)
Mooi onderzoek Lidwine! Dank voor het delen. De typen erfgoed die Peter Howard onderscheid zijn wel zeer beperkt. Ik zie graag een rijker beeld van erfgoed:
1. Agrarisch, 2. Archeologie, 3. Archieven, 4. Audiovisueel, 5. Culinair, 6. Digitaal, 7. Funerair, 8. Gebouwd, 9. Herdenking, 10. Immaterieel erfgoed, 11. Industrieel, 12. Klinkend, 13. Maritiem, 14. Militair, 15. Mobiel, 16. Natuurlijk, 17. Oral history, 18. Religieus. 19. Roerend, 20. Ruraal landschap, 21. Stedelijk landschap, 22. Varend
En ik denk dat deze lijst nog wel iets uit te breiden is of sommige net een andere naam.
Erfgoed in zichzelf is niets, het krijgt pas waarde en betekenis als mensen er die eraan toedichten. Dat roept de vraag op wélke waarden precies en wíe dit bepaalt. Zie ook hier, waarin de rijksdienst het proces beschrijft van:
a) INVENTARISEREN (onderzoek), b) INTERPRETATIE (kennis) en c) WAARDEREN (betekenis). En: 'Bij het expliciteren en het beargumenteren van de cultuurhistorische waarde streeft de deskundige naar transparantie, onafhankelijkheid en intersubjectiviteit. Vanuit dat streven heeft de waardesteller per erfgoeddiscipline afzonderlijk methodieken ontwikkeld, die zijn gebaseerd op waarderingscriteria.' En op blz. 17 over de waardering: 'De waarderingssystematiek is ontleend aan de
archeologie, en is tot nu toe de enige werkelijk geïntegreerde waarderingsmethode voor archeologie, historische (steden) bouwkunde en cultuurlandschap. In deze systematiek wordt voor elk erfgoeddomein een drietal kwaliteiten in beeld gebracht: de beleefde kwaliteit, de fysieke kwaliteit en de inhoudelijke kwaliteit. Elk van die kwaliteiten wordt gemeten aan de hand van de waarderingscriteria ‘zichtbaarheid/herkenbaarheid, herinnerbaarheid, gaafheid, conservering, zeldzaamheid, informativiteit, samenhang en representativiteit. Deze criteria zijn op hun beurt in een reeks ‘operationele parameters’ uitgewerkt.'
Over die kwaliteiten valt denk ik wel te discussiëren. Zo worden bijvoorbeeld economische waarden/betekenissen (bijvoorbeeld voor recreatie/toerisme of impact op vastgoedwaardering) niet meegenomen. En ook niet zaken als emotionele waarden/waardering door belanghebbenden (zoals omwonenden), identiteitsvormende waarden, etc.
Een andere relevante discussie is wie deze waarden vaststelt (doorgaans specialisten) en de vraag of niet ook belanghebbenden/betrokkenen hierin een rol kunnen/moeten hebben (bijv. via participatie, etc.). En ook: hoe lang zijn deze waarden waardevast? De samenleving verandert ten slotte in hoog tempo, dus ook wat zij ziet als erfgoed en hoe zij dit waardeert.
Tot slot graag aandacht voor deze - al weer 20 jaar oude maar verrassend actuele - online-publicatie: https://www.academia.edu/475695/Geen_kookboek_cultuurhistorie. Veel van de discussiepunten komt hierin uitgebreid aan bod.
NB: Een korte passage uit het essay:
Neem kennis en doe recht doen aan de meervoudige interpretatie van het verleden
Een goed inzicht in de verschillende constructies van de geschiedenis en daarbij aan de claims die worden gelegd op wat waar en wat van waarde is, is volgens ons van groot belang om meer openheid te creëren voor andermans geschiedenis en om het misverstand uit de weg te ruimen dat archeologische waarden objectief (dus los van normatieve intenties) kunnen worden vastgesteld. Is het besef dat de alledaagse beelden van het verleden soms erg ver kunnen afstaan van de wetenschappelijke ideeën over het verleden common sense geworden, dan kan men zich binnen de historische disciplines meer gaan openstellen voor constructies van het verleden van andere mensen en groeperingen en pogen ook deze mee te nemen in het rijksbeleid. Dat betekent enerzijds dat de professionals zich bewust moeten worden van het feit dat hun interpretaties en representaties van het verleden slechts volledig te interpreteren zijn binnen hun eigen wereld. Anderzijds betekent het dat er veel meer kennis moet worden genomen van de wijze waarop niet professionals historische relicten in, op en onder het landschap beleven (lees: interpreteren).
Aangepast op 27 juni 2023
@lidwinespoormans, Leuk dit ook hier te lezen!
Wellicht aardig te weten, jullie lievelingsplekken-methode in de Almere casus hebben we geleend in ons archeologisch project Wyldemerck. Zie hier de publicatie.
Ik vind het prachtig hoe dit betoog -in mijn woorden- streeft naar een integrale benadering, waarbij het er om gaat alle waarden te overzien, te integreren en dan de stap naar een hoger plan te maken. Ben zelf ook fan van het idee dat het uiteindelijk niet de kaders en zekerheden, maar de dialoog is de beste uitkomsten biedt in het bepalen waar in de kubus de belangrijkste opgave ligt, per geval.
Dankjewel Jobbe Wijnen. Ik ga de publicatie over Wyldemerck bekijken!
Aangepast op 29 juni 2023
En Anton Cruysheer, in ons onderzoek ligt de focus inderdaad op de gebouwde omgeving. Maar uiteraard zijn er nog veel meer erfgoed types zoals jij omschrijft.