De Kom versus Mandela

Door Annet Zondervan en Nicole Santé.

Het Verdrag van Faro, dat kortgezegd de mens centraal stelt bij het benoemen van en keuzes maken over cultureel erfgoed, bestaat al sinds 2005. Maar nu pas is Nederland bezig met de vraag of dat verdrag ondertekend en geratificeerd moet worden.

Die lange duur heeft wellicht te maken met de manier waarop we hier altijd met ons erfgoed zijn omgegaan – van bovenaf werd bepaald wat al dan niet onder die noemer moest vallen. Langzaam maar heel zeker verandert de visie op wat ONS erfgoed is en moet zijn, en van en voor wie dat is.

De burger centraal
Het is meer dan standbeelden van hen die niet meer als helden worden beschouwd en meer dan mooie stadsgezichten –veelal gebouwd op minder fraaie en onderbelichte delen uit onze geschiedenissen. We lijken te beseffen dat de mens, de burger centraal moet staan bij het vaststellen van het wat, waarom en voor wie van erfgoed. Alleen zo creëer je draagvlak en gedeelde verantwoordelijkheid voor dat erfgoed.

CBK Zuidoost heeft als direct betrokkene mogen meemaken hoe belangrijk dat democratische proces is. Begin 2000, bij de totstandkoming van een beeld voor de Surinaamse schrijver, vrijheidsstrijder en verzetsheld Anton de Kom. En in 2018, bij het begeleiden van de realisatie van het Nelson Mandela Gedenkteken Amsterdam.

Wrijving en controverse
In beide gevallen ging het om een meerjarig proces met participatief opdrachtgeverschap. De burgers van Zuidoost, een migratiesamenleving met een voornamelijk zwarte identiteit, speelden daarin een besluitvormende rol. Het eerste proces ging gepaard met wrijving en controverse en discussie over wat en wie het beeld representeerde. Het gedenkteken voor Nelson Mandela daarentegen werd direct omarmd door de gemeenschap voor wie het was bedoeld.

Terugkijkend lijkt vooral de samenstelling van de werkgroepen, die de keuze voor het kunstwerk maakten, van belang. Bij de samenstelling speelde CBK Zuidoost een belangrijke rol, maar in het geval van de Werkgroep Anton de Kom stond die deels al vast – dat waren de bewoners die het initiatief hadden genomen tot het standbeeld. Daarnaast namen een specialist op het gebied van kunst in de openbare ruimte, een stedenbouwkundige en een van de vier kinderen van Anton de Kom zitting.

Fundamentele verschillen
Hoewel het proces goed leek te verlopen bleken er uiteindelijk fundamentele verschillen te zijn. Mensen interpreteerden begrippen als ‘een standbeeld’, ‘gedenkteken’ en ‘monument’ anders, waardoor het uiteindelijke resultaat niet aan verwachtingen bleek voldoen. De (witte) kunstenaar maakte een symbolische verbeelding van de man Anton de Kom. Een deels naakte manfiguur uit Surinaams hout – verwijzend naar zijn afkomst, kracht en culturele betekenis. Maar dat strookte niet met het beeld dat velen hadden van een monument: een fysieke, goed gelijkende representatie van de man, met stropdas en aktetas.

Bij de totstandkoming van het Mandela Gedenkteken Amsterdam was CKB Zuidoost wederom verantwoordelijk voor de samenstelling van de werkgroep. Dit keer stond kennis van Zuid-Afrika, Zuidoost en kunst voorop bij de selectie. Anders dan bij De Kom had de werkgroep invloed op het vaststellen van de startcriteria: bepaald werd dat het beeld het groeiend zelfbewustzijn van de bevolking van Zuidoost moest reflecteren. En vanaf het begin was het duidelijk dat het werk gemaakt zou worden door een kunstenaar van kleur. Gekozen werd voor een beeld waarin mensen uit Zuidoost direct participeerden, door model te staan. En het hele proces werd uitgebreid gecommuniceerd via lokale media. Continue en op alle mogelijke manieren is gewerkt aan het creëren van draagvlak.

Icoon voor Zuidoost
Uiteindelijk dragen zowel het beeld van Anton de Kom als het Nelson Mandela Gedenkteken bij aan een betere representatie van de interculturele samenleving. En aan het creëren van een cultureel erfgoed als belangrijke bron voor het individu, voor de relaties tussen individuen, een hogere kwaliteit van leven, inclusiviteit en actief burgerschap, zoals het Verdrag van Faro voorstaat. Net als het direct geliefde Nelson Mandela Gedenkteken, heeft het beeld van Anton de Kom inmiddels een niet weg te denken plek gekregen in de gemeenschap: het figureert op belangrijke historische momenten als icoon voor Zuidoost. De aanwezigheid ervan heeft geleid tot een uitbreiding van het visuele geheugen, bij zowel voor- als tegenstanders. En dat is wat erfgoed, geboren vanuit een samenleving, uiteindelijk hoort te doen.

Foto Nelson Mandela Monument: Ceescamel
Foto Monument voor Anton de Kom: Richardkiwi

Annet Zondervan is directeur van Centrum Beeldende Kunst Zuidoost

Nicole Santé is hoofd communicatie bij Centrum Beeldende Kunst Zuidoost