Verslag Faro Podium  “Ongekend Erfgoed”

Tijdens het Faro Podium ‘Ongekend erfgoed’ stond de vraag centraal: ‘are you in or are you out?’ . Initiatieven gesteund vanuit de Faro-subsidieregeling presenteerden waar ze aan werken om hun weg in ‘het systeem’ te vinden of er juist iets naast te bouwen. Want daar ging het tijdens het podium op 16 september 2025 over: welke nieuwe perspectieven breken traditionele beelden open, wat hebben deze initiatieven van de systeemwereld nodig, wat heeft die wereld hen te bieden, waar zitten de knelpunten en ook de risico’s, want wat geef je op?

‘Het systeem’

Het onderzoeksproject Diaspora Erfgoed in Beweging laat zien dat de gevestigde instellingen te smal werken omdat het cultureel erfgoed van postkoloniale gemeenschappen vaak buiten de gekende kaders valt. Hun begrip van erfgoed is veel breder en minder statisch. Naar aanleiding van een vraag uit de zaal legde Jaswina Elahi van de Universiteit Utrecht ‘het systeem’ uit als het geheel van instituties dat gereguleerd wordt door vaste regels en procedures. De erfgoedzorg zit ingebed in die instituties. Tegelijkertijd is het systeem ook een geheel van ongeschreven regels - als je die ‘overtreedt’ val je erbuiten. Jobun Polimé zet zich in voor de zichtbaarheid en het behoud van de (Aukaanse) Marron cultuur met stichting Wooko Makandie. Hij beschrijft de samenwerking met instituties als een continue balanceeract. Je hebt ‘het systeem’ nodig voor financiering, tegelijk is het de vraag voor sommige organisaties of ze wel binnen het systeem wíllen vallen, of ze zich daar prettig bij voelen.

Ook Lars Ickenroth van het initiatief Graffiti & Street Art, nieuwe vormen van cultureel erfgoed schetste de dilemma’s van een tegencultuur die de mainstream ingetrokken wordt. In een museum terecht komen is leuk maar absoluut niet het doel van de kunstenaars. Met het omarmen dreig je juist de angel eruit te halen, precies dat wat die tegencultuur effectief maakt. Verschillende van de gepresenteerde Faro-initiatieven draaiden om de wens het eigen cultureel erfgoed te documenteren, zichtbaar te maken en zo ook te behouden. In het geval van Graffiti & Street Art stoppen een aantal betrokken stichtingen in Heerlen met hun werk en komt daarmee de vraag op of en hoe de murals gedocumenteerd moeten worden, en op basis van welke criteria deze werken wel of niet behouden moeten worden.

“Buiten het systeem bestaan, is juist waarom de counterculture effectief is.

Met het systeem dreig je de angel eruit te halen.” (Lars Ickenroth)

Uitsluiten – Insluiten - Ontsluiten

Met het initiatief Connecting Community Archives werken de gemeenschapsarchieven House of HIV, Museum Maluku en Wooko Makandie samen aan kennis om hun archieven digitaal te ontsluiten en meer beleidsmatige aandacht te krijgen voor gemeenschapsarchieven. Tijdens dit proces worden ook zij gedwongen om hun positie ten aanzien van gevestigde instellingen te bepalen en om knelpunten te benoemen.

“Er ontbreekt een overkoepelend netwerk van gemeenschapsarchieven in de Nederlandse samenleving

die tegelijkertijd de brug slaat met het systeem’’ (Jobun Polimé)

Myrthe Kroes van het Knooppunt Sprekende Geschiedenis zet zich actief in voor het stimuleren van oral history projecten, kennisdeling en het vergroten van de vindbaarheid van collecties. Ze vertelde hoezeer de invoering van het Verdrag van Faro in Nederland de positie van oral history al heeft versterkt. Maar ook dat er in Nederland nog steeds geen beleidsmatige inbedding is voor deze vorm van erfgoed. Nog steeds werken ze er vanuit het knooppunt daarom hard aan dat oral history behalve als methode ook gezien wordt als herbruikbare kennisbron en erfgoed op zichzelf. Myrthe geeft aan dat er steun nodig is voor het duurzaam bewaren en toegankelijk maken van dit erfgoed, en pleit voor een vaste plek in het systeem.

“Oral history kan niet zonder het systeem” (Myrthe Kroes)

Volgens Jaswina Elahi gaat het in Diaspora Erfgoed in Beweging in de kern om de vraag: “Telt mijn erfgoed (niet) mee?”. De gemeenschappen die in dit onderzoek mee doen hebben een dubbele migratie achtergrond en hun cultureel erfgoed wordt veelal gezien als iets dat niet bij de cultuur van Nederland past maar ook niet bij de voormalige kolonie. Ze sluit af met de constatering dat elk erfgoed wel degelijk meetelt. De echte vraag om bij stil te staan zou moeten zijn: “Hoe kan het systeem veranderen, zodat elk erfgoed daarin erkend en opgenomen kan worden?”

“Mijn erfgoed telt wel degelijk mee” (Jaswina Elahi)

Uitsluiting van erfgoed en erfgoedgemeenschappen in Nederland speelt ook een rol in het project Azië x Nederland community dagen. Hui-Hui Pan zet zich in voor zichtbaarheid, erkenning en waardering van de Aziatisch-Nederlandse vrouwen en hun verhalen in ons gedeeld erfgoed. Ze beschrijft de enorme inhaalslag die nog gemaakt moet worden wat betreft beeldvorming. Gezien de lange historie van banden tussen Nederland en Azië en de migratie over en weer, zegt ze, is de Nederlandse identiteit onvolledig zonder Aziatisch erfgoed. Ze noemt hun verhalen essentieel, niet aanvullend. Hui-Hui Pan voelt een onevenwichtigheid in het systeem. Het Pan Asian Collective (PAC) wordt vaak wel benaderd voor samenwerking maar die blijft vaak symbolisch en oppervlakkig, zonder wederkerigheid. Marloes Stofferis deed vanuit de zaal de oproep om elkaar te helpen met kennis en instrumenten. Vanuit OPEN, de overkoepelende stichting van provinciale erfgoedhuizen, werkt zij aan een kennisbank van, voor en door erfgoedgemeenschappen, -vrijwilligers en professionals.

“Ja we willen graag samenwerken, maar what’s in it for me?” (Hui-Hui Pan)

Democratisering

Het gesprek met de zaal, geleid door Mitchell Esajas, mede-oprichter van The Black Archives, ging onder andere over de overtuiging dat het ontsluiten van onderbelicht erfgoed bij kan dragen aan het democratiseren van erfgoed. Een vraag was ook hoe je kunt voorkomen dat erfgoed polariserend werkt. Het antwoord zit volgens Jobun Polimé in samenwerking, in hun geval met gevestigde archieven. Dat was heel pittig en moeilijk maar terugkijkend hebben ze al veel hierin bereikt. Want juist dat wat buiten het systeem om ‘zijn eigen ding doet’, is van wezenlijk belang voor verandering in het systeem. Lars Ickenroth voegt daaraan toe dat het systeem altijd een paar jaar achter loopt op cultuur. Het bijstellen van regels duurt even. Maar als organisatie kan je een tussenruimte creëren. Ook Hui-Hui Pan geeft aan dat je je als initiatief buiten het systeem moet sterken om binnen het systeem te kunnen overleven. Mitchell Esajas beaamt dat het belangrijk is om als klein, kwetsbaar initiatief je identiteit te bewaren en niet te snel mee te willen bewegen in bestaande machtssystemen.

“Ruimte innemen komt ook met het risico dat je belachelijk gemaakt kunt worden, en aangevallen kunt worden.

Daar moet je goed over nadenken.” (Mitchell Esajas)

Hui-Hui Pan stelt de vraag of ‘het systeem’ het lef heeft om te experimenteren en te leren, of het buiten de kaders durft te kleuren. Machteld Linssen, programmaleider Faro, brengt hierbij in dat het systeem de uitkomst is van een democratisch proces. Ook de monumentenzorg, archeologie en musea zijn ontstaan uit particuliere initiatieven die een aanloop hebben genomen op het systeem. Haar advies aan de gemeenschappen is, leer het systeem kennen zodat je mogelijkheden gaat zien en kunt aangeven waar de knelpunten zit. Aan het systeem vraagt zij om na te denken over andere benaderingen waarin de kracht van gemeenschappen centraal staat en het systeem slechts dienend daaraan is.

“De basis van het systeem is het gesprek. Wie praat er mee?” (Machteld Linssen)

NB: Tijdens de bijeenkomst werden verschillende interessante toekomstige meetings genoemd. Graag een oproep aan eenieder om die ook in de agenda op het Faro platform te plaatsen.