De reguliere, door de overheid gefinancierde archieven hebben de wettelijke taak om de papieren en digitale weerslag van het overheidshandelen te bewaren en goed te ontsluiten. Het is een onmisbaar onderdeel van onze democratie. Als burger wil je bijvoorbeeld weten wat je rechten zijn in het geheel van overheidsbesluiten. Overheidsarchieven zijn essentieel voor verantwoording en bewijsvoering en kennen daarnaast een belangrijke cultuur-historische component. Niet voor niets associëren veel mensen archieven dan ook met historisch onderzoek. Ook hier spelen de overheidsarchieven dus een belangrijke rol. Hoe zijn ons land en samenleving er zo uit komen te zien? Wie zijn we?

De afgelopen decennia is echter het besef gegroeid, mede onder invloed van maatschappelijke bewegingen, dat die vragen vanuit de reguliere (overheids)archieven eigenlijk maar eenzijdig worden beantwoord, namelijk vanuit de optiek van de overheid. Natuurlijk worden waardevolle particuliere archieven ook opgenomen in de collectie, maar ook niet altijd op basis van duidelijk beleid. Het betreft hier echter meestal archieven van Nederlandse organisaties die ook in een bepaalde traditie staan van archiefvorming. Ook al heb je een verschillend kennisniveau, de archivaris en de particuliere organisatie begrijpen elkaar.

Dat geldt echter niet voor alle organisaties, en met name niet voor die welke gevormd zijn door ‘nieuwe Nederlanders’. Vanaf 1950 kwamen zij in verschillende migratiebewegingen naar Nederland. Zij namen nauwelijks tastbaar erfgoed mee, maar vooral hun herinneringen. Bij sommige groepen was het aanvankelijk niet de bedoeling dat zij in Nederland zouden blijven. Dat bevorderde ook geen ‘erfgoedmaken’ hier te lande. Gaandeweg ontstonden er wel migrantenorganisaties, maar hiervan zijn sporen in de particuliere collecties van de overheidsarchiefinstellingen maar mondjesmaat te vinden.

Dat geldt ook voor groepen die op een andere manier buiten de mainstream vielen, en waar met angst, dedain of misprijzen tegenaan gekeken werd: mensen met HIV/Aids, graffiti-spuiters, nail-artists, tatoeëerders en andere subculturen. Zij hadden en hebben hun positie in onze maatschappij te bevechten, en vaak met succes.

Echter, deze processen zijn nauwelijks te traceren in archieven. Er zijn enorme hiaten in de collecties, er is sprake van non-representatie van grote groepen Nederlanders. De gevestigde archiefwereld is zich daar de laatste jaren (gedeeltelijk) sterk bewust van geworden.

Non-representativiteit in archieven

Een rode draad in de themapagina Archieven in de Uitvoeringsagenda gaat over de (non-) representativiteit van bepaalde (immigranten)groepen in de archieven. Daar zijn twee antwoorden op ontstaan:

1. Reguliere plaatsgebonden archieven, met name in steden, proberen actief die leemtes op te vullen in hun collecties. Voorbeelden hiervan zijn de archiefinstellingen van de gemeenten Groningen, Dordrecht, Den Haag en Amsterdam. Ook zijn er projecten die contextualisering aanbrengen bij bestaande archieven, waardoor er een nieuw perspectief wordt toegevoegd vanuit de groep waar het archief over gaat. Echter, knelpunten die hierbij optreden zijn capaciteitsgebrek, geen beleidsprioriteit, gebrek aan continuïteit (het zijn vaak incidentele projecten), gebrek aan een (lerend) netwerk. Aan de andere kant is er een positieve beweging in deze gaande in de archiefwereld. Er is het Whitepaper “Het archief als nutsvoorziening”, dat een uiting is van de verandering in taakopvatting van de archivaris ‘van gatekeeper naar mediator’: de archivaris die veel meer een informatie netwerk beheert en ook particuliere archieven ondersteunt. Daartoe behoren trouwens ook bedrijfsarchieven en archieven van maatschappelijke organisaties.
2. Ondergerepresenteerde groepen ontwikkelen hun eigen archief: de gemeenschapsarchieven of community archives. Zij die gekoppeld zijn aan oudere emancipatiebewegingen, zoals Atria en IHLIA, zijn al geïnstitutionaliseerd als zogeheten categorale archiefinstellingen, met de bijbehorende financiële zekerheid. Omdat er al subsidierelaties bestonden in het kader van maatschappelijke ontwikkeling worden deze archieven vaak vanuit VWS gesteund. Nieuwere, zoals House of HIV, Moslimarchief en Black Archives zijn nog hun plaats aan het bevechten.

Op de KVAN-archiefdag van 17 juni jl. bleek dat er bij de achterban van de gemeenschapsarchieven vooral behoefte bestaat aan digitale informatieontsluiting. Ook bleek dat de beide categorieën archieven als boven elkaar heel goed kunnen aanvullen en versterken: kennisoverdracht van de reguliere naar de gemeenschapsarchieven, en omgekeerd met het leggen van contacten (‘makelen’) bij gemeenschappen.

Doelen

Met dit initiatief streven we dan ook de volgende doelen na:

1. Netwerkvorming voor duurzame verandering, een lerend netwerk.
2. Ontwikkelen samenwerking tussen gevestigde (overheid) en nieuwe (particuliere) archieven met de bijbehorende bestuursondersteuning.
3. Gemeenschapsarchieven willen platfora als middel inzetten voor bovenstaande uitdagingen, conform de wens van de gemeenschappen zelf. Dat is echter een uitdaging op zich. Hoe doe je dat technisch en inhoudelijk? Hoe verhouden on- en offline bijeenkomsten zich tot elkaar? Waar kunnen zij financiering vinden om papieren en digitale (incl. audio(-visueel)) archiefontsluiting op te zetten (zie de verschillen in financiering vanuit VWS en OCW en tussen de archieven onderling. Dit wordt ook aangekaart in de Faro Uitvoeringsagenda). Op deze vragen willen wij binnen het netwerk praktische antwoorden geven, inclusief de financiering van de design/technische vraagstukken van een paar pilot platfora.

Na realisatie van deze doelen hebben we ‘het systeem’ van de archiefwereld iets verder richting ‘Faro’ gebracht: verbetering van de representatie van belangrijke groepen in de samenleving met de bijbehorende versterking van identiteit en eigenwaarde; continuïteit van verandering middels het lerend netwerk; erkenning van de zelfstandige positie van gemeenschapsarchieven en op termijn duurzame financiering.

Uitvoering

De community Particuliere Archieven binnen KIA heeft afgelopen winter reeds deze vraagstukken besproken en wil graag stappen verder zetten.

KIA is opgericht door de branchevereniging KVAN/BRAIN, Archief 2.0. en het Nationaal Archief. Kern van het netwerk is een aantal inhoudelijke kennisplatforms, waar vakgenoten elkaar ontmoeten. Vraagstukken worden hierin opgepakt. ‘Echte’ ontmoetingen zijn een belangrijk onderdeel van KIA. Dat doen we op congressen, workshops en presentaties. We gaan dan meer de diepte in en versterken de samenwerking. Zo vormen we behalve online, ook een offline community.

Gelijkwaardigheid is, in de geest van het Whitepaper, ons uitgangspunt. Dit initiatief is dan ook een uitnodiging aan alle groepen, voor zover nog niet aangesloten en met name bovengenoemde gemeenschapsarchieven, zich bij dit initiatief aan te sluiten.