Diaspora erfgoed in beweging

1. Introductie

Voor u ligt het plan voor het project Diaspora in Beweging. Dit project is tweeledig en bestaat uit een onderzoekskant en uit een praktische kant om zodoende te komen tot zowel nieuwe kennis over als nieuwe samenwerkingsverbanden die bij kunnen dragen aan de ambities van het erfgoedveld, die tevens de ruggengraat vormen van de Uitvoeringsagenda, namelijk 1. Participatie in de volle breedte, 2. Open houding voor andere erfgoedopvattingen, 3. Erfgoed midden in de samenleving. Binnen het plan staat het thema meerstemmigheid centraal, maar het heeft ook overlap met de thema’s Caribisch gebied en internationalisering.

In dit projectplan staan namelijk het erfgoed en de bijbehorende erfgemeenschappen centraal uit post-koloniale migranten met een dubbele migratie-achtergrond centraal (Javaanse Surinamers, Hindostaanse Surinamers en Perenakan Chinezen). Zij vormen een groot deel van de postkoloniale migranten, maar zijn niet representatief in het culturele veld, ondanks dat sinds enkele jaren de erfenis van het koloniaal verleden steeds meer onderwerp van debat is geworden in de samenleving, alsook binnen erfgoedstudies. Twee discussies domineren hierbinnen. Het eerste richt zich op het narratief en frame binnen collecties van culturele instellingen (Pennock & Vermaat, 2020; 2021; Modest en Lelijveld, 2020). Daarin wordt het belang van betrokkenheid van de gemeenschappen benadrukt, om de meerstemmigheid het bestaande erfgoed (zoals in collecties of archieven) in beeld te brengen (Baboeram, 2022). Het wordt ook wel onder noemer van dekolonisatie van het erfgoed geschaard. Dit raakt nauw aan een tweede discussie binnen het culturele veld wat het koloniaal verleden betreft, namelijk ‘roofkunst’. Hierbij staat vaak de vraag centraal staat of de meegenomen culturele goederen uit de voormalige koloniën naar Nederland al dan niet op een rechtmatige manier zijn verkregen en terug gegeven zouden moeten worden (Kruijt, 2020).

In de beide genoemde discussies (die ook binnen de studies domineren) ligt de nadruk op het bestaande erfgoed dat bewaard en onderhouden wordt door de Nederlandse culturele instellingen zelf. Ondanks de (pleidooi voor) betrokkenheid van postkoloniale migranten in deze erfgoedstudies, ontbreekt het perspectief op de postkoloniale migrantengroepen als erfgoedgemeenschap zelf en studies naar de wijze waarop deze functioneren als erfgoedgemeenschap rondom hun eigen diaspora-erfgoed. Hierdoor is er nog steeds geen sprake van meerstemmigheid in het culturele veld.

In dit projectplan bespreek ik allereerste de keuze voor de post-kolonale migrantengroepen met een dubbele migratie achtergrond, vervolgens bed ik het projectplan in het frame van de drie kernwaarden die de ambities vormen van het erfgoedveld. Vervolgens bespreek ik de onderzoeksvraag en de bijbehorende onderzoeksactiviteiten. Het praktijkgedeelte hangt nauw samen met het delen van de onderzoeksresultaten. Gevolgd door een aantal tastbare resultaten en producten die voorkomen uit de (onderzoeks)activiteiten.

2. Keuze voor post-koloniale migrantengroepen met een dubbele migratie

Om de verschillende vormen erfgoedpraktijken en de diversiteit daarbinnen in beeld te krijgen wordt gekozen voor een drietal postkoloniale migranten diaspora in Nederland. Recente cijfers van het aantal postkoloniale migranten en hun nazaten ontbreken. Maar cijfers uit 2006 (Bosma, 2009) laten zien dat het aantal postkoloniale migranten (afkomstig uit Indonesie, Suriname en de Antillen) toen samen ruim zes procent van de huidige Nederlandse bevolking (inclusief eerste en tweede generatie). In 2017 werd het aantal geschat op ruim een miljoen (Luttikhuis, 2017). Anno 2024 is het aannemelijk om te veronderstellen dat het aantal lichtelijk is toegenomen (derde generatie). Een afbakening naar 3 postkoloniale migrantengroepen en daarbinnen een specifieke erfgoedgemeenschap rond hun belangrijkste erfgoed maakt een onderzoek overzichtelijk. Hiermee wordt meteen de tweede kwestie van de verscheidenheid en meerstemmigheid aan de orde gesteld. Door niet te focussen op 1 postkoloniale groep, maar drie is de verwachting dat verschillende diaspora erfgoedgemeenschapspraktijken en soorten erfgoedgemeenschappen in beeld komen. De voorkeur gaat uit naar de post-koloniaal migranten met een twice migration achtergrond:

1. China-Suriname-Nederland;
2. Brits-Indie - Suriname - Nederland);
3. Java – Suriname - Nederland.

De globale spreiding van deze gemeenschappen is een kenmerk wat onder diaspora wordt verstaan. De keuze voor postkoloniaal migrantengroepen met dubbele migratie biedt bovendien mogelijkheid om diepgaand en gedetailleerd een diversiteit van diaspora-erfgoedpraktijken binnen de desbetreffende diasporalanden en de relaties die vanuit deze landen onderhouden worden met verwante diasporaculturen en de werking daarvan binnen diasporaerfgoedgemeenschappen in Nederland in beeld te brengen. Zodoende wil het onderzoek eventuele conflicten, rivaliteiten en samenwerkingen binnen en over de grens aan de orde stellen en de onderliggende condities voor beleid hiervoor.

De roep vanuit de gemeenschappen zelf om meer gezien te worden is ook groot. Op 29 mei jongstleden vond in de Haagse Kloosterkerk de conferentieplaats Contractarbeid uit de schaduw georganiseerd door werkgroep Collectief Contractarbeid (bestaande uit nazaten van Chinese, Hindostaanse en Javaanse contractarbeiders) en het ministerie van OCW. De bijeenkomst was een roep om meer zichtbaarheid en erkenning in de Nederlandse samenleving. Ook bij een bijeenkomst georganiseerd Pan Asian Collective, op 2 mei jongstleden in het Verzetsmuseum in Amsterdam werd duidelijk uit de presentatie gegeven door Chinese-Indonesian Heritage Instituut hoezeer de Peranakan Chinezen in Nederland over het hoofd worden gezien.

3. Aansluiting van het project bij de kernwaarden van het erfgoed-werkveld

a. Kernwaarde: Participatie in volle breedte

Bestaande erfgoedgemeenschappen blijven ondanks hun inspanningen in de Nederlandse samenleving nog steeds in de marginaliteit. Uit een gesprek in de voorbereiding voor dit projectplan (6 juli 2024) met Harriette Mingoen, al meer dan veertig jaar een actieve voorvechter voor het behoud van de Surinaams-Javaanse Cultuur, komt naar voren dat zelfs wanneer het lukt om subsidies te verwerven voor een uitvoering en er wordt samengewerkt met partners buiten de eigen kring het niet lukt om uit de marginaliteit te komen. Zij constateert in het algemeen dat er bij erfgoed/culturele instellingen nog steeds een blinde vlek bestaat als het gaat om het erfgoed van diasporagroepen. Dit project kan bijdragen aan een meer inclusieve en gelijkwaardige behandeling zodat de postkoloniale-migranten diasporagroepen op een gelijkwaardige manier ruimte krijgen in bijvoorbeeld het uiten en verder ontwikkelen van erfgoed. Dit sluit aan bij de Kernwaarde Participatie in meedoen voor het culturele veld, waarin ook uitgegaan wordt van het meewerken van overheden en erfgoedinstellingen aan initiatieven in de samenleving die bijvoorbeeld perspectieven toevoegen aan bestaand erfgoed of zich inzetten voor het behoud of het levend houden van cultureel erfgoed. Daarom zullen in dit project naast de drie post-koloniale diaspora migrantengroepen ook beleidsmakers en culturele instellingen en erfgoed-instellingen worden betrokken voor kennisuitwisseling.

b. Kernwaarde Open houding voor andere erfgoedopvattingen

Uit de voorverkenning is gebleken dat de erfgoedpraktijken binnen de drie geselecteerde groepen voor dit project erg divers is. Maar ook dat sommigen erfgoedpraktijk typisch is binnen de etnische community’s die bijdragen aan de sociale cohesie van de betreffende groep en aan hun culturele identiteit.

• Voor de Hindostaanse community betreft dit: de baithak gana (muziek) en de volksdansen Londa ke naach en bathakgana ke naach
• Voor de Peranakan Chinezen betreft dit: fijnkunst en culinaire keuken
• Voor de Javanen betreft dit: Gamelan (muziekensemble) en Kembar Mayang (bloemsierkunst)

De geselecteerde erfgoederen zijn geselecteerd op wat binnen de post-koloniale diaspora groep door de eigen groep van belang wordt gevonden voor de culturele identiteit en de sociale cohesie binnen de groep. Dit hoeft dan ook niet perse overeen met wat de opvatting van wat erfgoed is voor het culturele werkveld. Deze zes erfgoederen met de daaromheen de vormen, praktijken en netwerken van de bijbehorende erfgoedgemeenschappen zullen centraal staan in dit onderzoek en leveren nieuwe inzichten op voor het cultureel werkveld die vaak al betekenis heeft gegeven aan wat cultureel erfgoed is. Deze nieuwe inzichten zijn daarom een verrijking van het bestaande, gedefinieerde erfgoed. In het tweede geformuleerde waarde van faro wordt gesteld dat dit vraagt om een open houding. Daarom zal zoals eerder genoemd, deze andere erfgoedopvattingen worden gedeeld met het cultureel werkveld. Door deze erfgoedgoederen en erfgoedgemeenschappen zichtbaar te maken zal dit hopelijk leiden tot opwaardering en herwaardering van bestaand erfgoed tot gevolg.

c. Kernwaarde Erfgoed midden in de samenleving

Erfgoed binnen diaspora gemeenschappen kan zowel materieel als immaterieel zijn en omvat een breed scala aan culturele uitingen die vaak niet zichtbaar zijn in de samenleving, maar onderdeel zijn van het community leven. Maar ze zijn desondanks toch erfgoed dat midden in de samenleving in stand word gehouden, weliswaar in de marge. Door deze erfgoederen te onderzoeken worden ze wel zichtbaar gemaakt voor de culturele instellingen en uit de marge gehaald. In de omschrijving van de kernwaarde Erfgoed midden in de samenleving staat dat erfgoed een bron van identiteit en zelfbewustzijn is. En dat cultureel erfgoed onlosmakelijk deel uitmaakt van ieders leefomgeving en culturele geschiedenis. Dat geldt ook voor het erfgoed van de post-koloniale migrantengroepen, dat nog grotendeels onbekend terrein is. Maar anders dan Nederlands erfgoed, hebben de erfgoederen van post-koloniale migranten groepen wortels in de diaspora. Dit project legt daarom niet alleen bloot hoe de erfgoedgemeenschappen rondom het eigen erfgoed functioneert binnen Nederland, maar ook beïnvloed wordt over de grenzen heen. Het erfgoed van migrantengroepen wordt nog steeds te vaak gezien als geïsoleerd, maar is onderhevig aan invloeden en impulsen uit de diaspora. Het legt bloot dat de invloeden op het erfgoed kunst en cultuur niet aan de nationale grenzen ophoudt, maar ook te maken heeft met transnationale invloeden.

4. Onderzoeks- en praktijkcomponenten van het project - Thema: Meerstemmigheid/Internationaal

Zoals in de inleiding werd gesteld is dit project tweeledig. Het heeft een onderzoekscomponent en een praktijkcomponent. Binnen het onderzoekscomponent staat de kennisvergaring centraal en binnen de het praktijkcomponent staat kennisdeling centraal.

De onderzoeksvraag binnen het onderzoekscomponent is globaal geformuleerd:

Welke vormen, praktijken en netwerken doen zich voor binnen diaspora erfgoedgemeenschapen en onder welke voorwaarden?

De meerwaarde van dit onderzoek is dat het bijdraagt aan weinig onderzochte aspecten van onderzoek naar de erfenis van het koloniaal verleden onderzoek in Nederland. Het gaat dan vooral om diaspora erfgoedgemeenschappen zelf, bestaande uit postkoloniale migranten en hun erfgoedpraktijk. Het onderzoek geeft stem en zichtbaarheid aan de postkoloniale migrantengroepen en hun erfgoed. Ten tweede, nog steeds wordt erfgoed beschouwd als iets nationaals en geisoleerd, maar het erfgoed, kunst en cultuur van post-koloniale diaspora groepen houdt niet op aan de nationale grenzen ophoudt, maar heeft ook te maken heeft met transnationale invloeden.

Om de centrale onderzoeksvraag te beantwoorden zullen verschillende methoden van participatief onderzoek worden ingezet:

a. Informele gesprekken met sleutelfiguren desbetreffende diasporagemeenschap (Hindostanen, Javanen, Chinese-Surinamers).

• Opbrengst: Belangrijkste erfgoed op binnen de diaspora gemeenschap. Specifieke erfgoedgemeenschap rondom het erfgoed (bv: Bijvoorbeeld de gemeenschap rondom de muzikale traditie bestaat uit muzikanten, zangers, dj’s, muziekeventorganisatoren, etc.)

In de voorverkenning hebben er ook gesprekken plaatsgevonden met mensen uit de Perenakan- Chinese gemeenschap in Nederland en de Chinese Surinaamse gemeenschap in Nederland. Omdat er concrete erfgoedgemeenschappen binnen de Chinees-Surinaamse Gemeenschap omtrent verschillende vormen van erfgoed, is de keuze gemaakt voor de Chinees-Surinaamse gemeenschap.

b. Expertsessies (Fysieke groepsbijeenkomst) diaspora erfgoedgemeenschap met als werkvorm mapping stakeholders binnen de diaspora (tool padlet). (Zie voorbeeld Erfgoed in beweging: Kaart. Op deze manier wordt gestart met de kennis ophalen vanuit de gemeenschap en meteen archiveren). Zij prikken de kennis meteen vast aan een locatie.

• Opbrengst:
• Beschrijving van het erfgoed
• Kaart met daarop vormen/soorten van het erfgoed op locaties binnen de diaspora
• Kaart met daarop namen van personen/organisaties binnen de diaspora
• Kaart met emoties

Padlet is een simpele digitale tool, we starten de sessie met een korte instructie en voor degenen voor het toch niet handig is om ermee om te gaan, vragen we een aantal vrijwilligers om te assisteren (studenten, vrijwilligers van de betrokken stichtingen).

c. Online internationale sessie waarin verschillende personen/organisaties (die uit de vorige methode naar voren kwamen) presentaties geven d.m.v. foto en toelichting. (Zie voorbeeld de wekelijkse zondag online sessie van Kumar Mahabir uit Trinidad). Opbrengst:

• Ervaringen uit de diaspora:
  • hoe ziet de erfgoed gemeenschap daar eruit?
  • hoe wordt het erfgoed behouden/onderhouden/doorgegeven?
  • Onder welke contextuele voorwaarden?
  • Wat is de rol van het cultuurbeleid hierin?
• Beeldmateriaal (opgenomen online sessie, foto’s en PowerPoint)

d. Workshops tijdens een grote bijeenkomst waarin de kennis over het erfgoed van de verschillende communities worden gedeeld en de bevindingen van het onderzoek worden gepresenteerd. Deze bijeenkomsten zijn bedoeld beleidsmakers en het culturele veld, en de leden van de erfgoedgemeenschappen. Dit draagt tevens bij aan de netwerkvorming tussen de betrokkenen.

• Sessie Baithak Gana
• Sessie Londa ke naach/baithak gana ke naach
• Sessie Gamalan
• Sessie Kembar Mayang
• Sessie Fijnkunst
• Sessie Culinair
• Gezamelijke kennisdeling

e. Doorwerking in kaart brengen door drie maanden na de kennisbijeenkomst een onderzoek te verrichten onder erfgoedinstellingen/cultuurbeleidsmedewerkers die a-select zijn geselecteerd uit de aanwezigheidslijst van de kennisbijeenkomst, de tijd en moeite hebben genomen om de opgedane kennis in praktijk te brengen in hun beleid en/of uitvoering. De bevindingen brengen in kaart wat de doorwerking is geweest van de kennis die opgehaald is vanuit de erfgoedgemeenschappen en met erfgoedinstellingen en cultuurbeleidsmakers is gedeeld. De bevindingen worden gepresenteerd aan de erfgoedinstellingen.

5. Resultaten ten behoeve voor de praktijk

De resultaten van het onderzoek is meervoudig:

1. Bijeenkomst met meest betrokkenen (vertegenwoordigers diaspora gemeenschap, erfgoedprofessionals, gemeenteambtenaren, onderzoekers). Hierbij staat vraag centraal: wat zijn de (on)mogelijkheden voor diasporagemeenschappen binnen het systeem van erfgoedzorg en -beleid in NL
2. Toegankelijk boek over de erfgoedgemeenschappen, inclusief foto’s en illustraties (om de zichtbaarheid in de publieke ruimte te vergroten)
3. Website (mogelijk bij de UU als onderzoekproject waar het project en alle bevindingen op worden getoond)
4. Wetenschappelijk artikel

Samenwerkingspartners

• Universiteit Utrecht
• Pan Asian Connection
• Museum Sophiahof
• Stichting Rang-e-Mehfiel
• STICHJI Stichting herdenking jaavaanse immigratie
• Stichting Gema Rasa
• Werkgroep collectief contractarbeid