Positie versterking en co-creatie immaterieel erfgoed Oirschot

Initiatiefnemer: Erfgoed Museum Oirschot i.s.m. Werkgroep Immaterieel Erfgoed Oirschot samen met het Erfgoed Platform
Thema: Werkwijzen en wegwijzen

Immaterieel erfgoed is een nog betrekkelijk nieuwe tak binnen de erfgoedzorg. Het verschilt in hoge mate van het andere erfgoed, zoals het gebouwd en roerend erfgoed. Immaterieel erfgoed is levend erfgoed. Het wordt van generatie op generatie doorgegeven en het is belangrijk dat elke generatie de ruimte krijgt om het aan te passen aan de tijd. Het dynamische karakter en het feit dat de immaterieel erfgoed gemeenschappen een centrale rol hebben bij het beschermen ervan, maakt het voor andere erfgoedsectoren moeilijk te hanteren. Bovendien is immaterieel erfgoed hedendaags erfgoed en niet iets van vroeger. In dit project willen wij de immaterieel erfgoed gemeenschappen in de gemeente Oirschot een volwaardige positie geven in het erfgoedveld en de samenwerking met de musea, heemkundekringen, monumentenorganisaties en de gemeente verkennen en vormgeven. Op deze manier willen we de immaterieel erfgoed gemeenschappen medezeggenschap en medeverantwoordelijkheid geven over het erfgoed in de gemeente en investeren in duurzame samenwerkingen. Daarbij willen wij een voorbeeld zijn voor andere gemeenten en erfgoedorganisaties. UNESCO vraagt aan overheden om een klimaat te scheppen waarin immaterieel erfgoed kan groeien en bloeien. Wat dat in de praktijk betekent, willen we in Oirschot uitproberen.

De gemeente Oirschot ziet het belang van immaterieel erfgoed in en heeft eind 2023 beleid* hiervoor vastgesteld en voor de uitvoering ervan een projectleider voor drie jaar aangesteld. Onlangs kreeg de gemeente hiervoor de BNG Erfgoedprijs 2025*. Inmiddels is het immaterieel erfgoed in de gemeente geïnventariseerd en zijn de behoeften van de gemeenschappen in kaart gebracht. Met het inventariseren van het immaterieel erfgoed heeft de gemeente ervaring opgedaan met het betrekken van de inwoners bij erfgoed.

Kansen

De gemeente Oirschot, bestaande uit vijf dorpen, is erg rijk aan monumenten, roerend erfgoed en oude landschappen. De organisaties die zich daarmee bezighouden, werken samen in het Erfgoed Platform. Hierin hebben ook de gemeente en Visit Oirschot zitting. Vanuit de gemeente en het Erfgoed Platform is de wens geuit om meer integraal het erfgoed zichtbaar en toegankelijk te maken. Hiervoor is het Erfgoed Museum Oirschot opgericht, een samenwerking waarin digitaal de kennis over het erfgoed met elkaar verbonden en toegankelijk wordt. Dit nieuwe erfgoedconcept biedt immaterieel erfgoed gemeenschappen kansen, maar het is nog experimenteren hoe die kansen gegrepen kunnen worden en passen in het andere erfgoed.

Sterk aan immaterieel erfgoed is dat er heel veel mensen bij betrokken zijn, ook jongeren. Het netwerk van de gemeenschappen is heel groot en bovendien zetten ze zich in voor het versterken van de gemeenschapszin en leefbaarheid van de gemeente. Denk maar eens aan de seniorenmiddagen en de speciale jeugdactiviteiten tijdens kermis, carnaval, sinterklaas en gildedagen. Ook is immaterieel erfgoed belangrijk voor toerisme en recreatie. Halloween en Allerzielen worden in Oirschot groot gevierd. Met de voorbereidingen zijn de inwoners maandenlang druk bezig en op de dag zelf komen uit de verre regio bezoekers griezelen. Immaterieel erfgoed staat midden in de samenleving.

De Werkgroep Immaterieel Erfgoed Oirschot heeft contact met de Werkgroep Brabants Immaterieel Erfgoed, Erfgoed Brabant en het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. Ook zijn er contacten met de Vlaamse organisaties Histories en de Werkplaats Immaterieel Erfgoed. Deze organisaties zullen we als vanzelfsprekend bij dit project betrekken.

Omdat de gemeente Oirschot de BNG Erfgoedprijs 2025 heeft gewonnen, moeten wij volgend jaar de uitreiking organiseren. Dit is een uitgelezen kans om aan gemeenten te laten zien wat wij met immaterieel erfgoed bereikt hebben.

Doel

Met dit project willen we de positie van de immaterieel erfgoed gemeenschappen binnen het Erfgoed Platform en het Erfgoed Museum Oirschot versterken en de gemeenschappen een stem geven in het waarderen en beschermen van het erfgoed. Dit vergt nogal een attitude verandering bij de traditionele erfgoedorganisaties. Wij gaan de uitdaging in co-creatie aan met de musea, heemkundekringen en de monumentenorganisaties.

De gemeente Oirschot kent twee musea: het Kruysenhuis en de Vier Quartieren. In deze musea is geen roerend erfgoed van immaterieel erfgoed gemeenschappen opgenomen. Tegelijkertijd worstelen de musea met een teruglopend bezoekersaantal, omdat de objecten in tijd te ver afstaan van de bezoekers. Immaterieel erfgoed geeft de musea de gelegenheid om samen met de gemeenschappen betekenisvolle exposities te maken en zich buiten de museummuren te laten zien. Daarnaast is het roerend immaterieel erfgoed erg kwetsbaar, omdat dit vaak op zolders van particulieren bewaard wordt. Samen met de museummedewerkers gaan de gemeenschappen een waarderingssysteem opzetten om te kunnen bepalen wat belangrijke voorwerpen zijn die bewaard moeten blijven om het immaterieel erfgoed te kunnen beoefenen en de geschiedenis te kunnen vertellen. Op deze manier bouwen we een collectie immaterieel erfgoed op. De kennis en ervaringen delen we op de bijeenkomsten van de streekmusea en met de Museumvereniging. De factsheet die het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland hierover ontwikkeld heeft, vullen we aan met onze ervaringen.

De beide heemkundekringen in de gemeente verzamelen en publiceren veel kennis over het verleden. Ze houden zich bezig met vroeger. Heemkundekringen bestaan vooral uit oudere leden en missen de aansluiting naar nieuwe culturen en jongeren. Dit is een algemeen probleem. Met de heemkundekringen wordt een project opgezet, waarbij heemkundekringen de immaterieel erfgoed gemeenschappen helpen hun geschiedenis uit te zoeken en te documenteren, en waarbij immaterieel erfgoed gemeenschappen de heemkundekringen helpen om de hedendaagse cultuur en verhalen op te halen. Dit biedt de gelegenheid om samen te werken met de plaatselijke foto- en filmclub en met de opleidingen als het Heerbeeck College. De ervaringen die we hiermee opdoen, worden gedeeld in het tijdschrift de Koerier en op de heemkundedagen van Brabants Heem. Bovendien zullen we op basis van die ervaringen een factsheet ontwikkelen: heemkunde en immaterieel erfgoed.

Oirschot heeft een hele hoge dichtheid aan monumenten en beschermde locaties. De gemeente zorgt hier goed voor en bij het aanwijzen van nieuwe panden op de monumentenlijst spelen de monumentenorganisaties, zoals de Stichting tot Behoud Erfgoed Oirschot, een grote rol. Echter deze organisaties kijken vooral naar de bouwkundige betekenis en nauwelijks naar de cultuurhistorische betekenis van gebouwen. Met deze organisaties gaan we naar een nieuw of aangepast waarderingssysteem kijken. Daarnaast willen wij ook een dynamische lijst aanleggen van gebouwen en plekken die voor de immaterieel erfgoed gemeenschappen en inwoners belangrijk zijn, bijvoorbeeld het huisje van Sinterklaas dat in de inventarisatie vaak genoemd is en de schietbanen van de gilden. Deze gegevens zijn ook belangrijk voor de Omgevingsplannen van de gemeente. Ook willen we kijken in hoeverre immaterieel erfgoed een nieuwe betekenis kan geven aan monumenten, bijvoorbeeld door in het voormalig huis van de zadelmaker, nu horeca, op Open Monumentendag een zadelmaker te laten werken en door exposities in de kerken te organiseren, bijvoorbeeld over het driekoningenzingen. De ervaringen delen we met Brabants Heem en de Bond Heemschut.

Wij denken dat immaterieel erfgoed een verfrissende invloed kan hebben op het erfgoed. Immaterieel erfgoed is hedendaags erfgoed, met een wortel in het verleden en een blik op de toekomst. Immaterieel erfgoed heeft altijd betekenis en wordt gedragen door de inwoners. Door een stem te geven aan de inwoners geven we hun zeggenschap over en verantwoordelijkheid voor het erfgoed in de gemeente Oirschot. Wij denken dat dit project andere gemeenten kan inspireren en willen daarom graag onze ervaringen met iedereen delen.

* Ineke Strouken, Beleidsnota ‘Immaterieel Erfgoed leeft in Oirschot! Wij doen het uit traditie en voor de gemeenschap’ (december 2023)

* Juryrapport BNG Erfgoedprijs: ‘De gemeente Oirschot is zich als geen ander bewust van de waarde van immaterieel erfgoed en heeft het behoud ervan vastgelegd in participatief, integraal en toekomstgericht beleid. De gemeente hanteert een inclusieve definitie van immaterieel erfgoed en stelt haar bewoners en beoefenaars centraal: de tradities en rituelen die van generatie op generatie worden doorgegeven en die door de bewoners zelf worden ervaren als hun erfgoed. Hieronder verstaat de gemeente niet alleen tradities die alleen in Oirschot voorkomen, maar ook tradities die samen de cultuur en identiteit van de gemeente vormen.’