Onderzoeksproces ‘Een Gedeeld Verleden van de buitenplaats’

Initiatiefnemer: Nederlandse Kastelenstichting (NKS).
Thema: Meerstemmigheid

Nederland kende in de zeventiende en achttiende eeuw vele honderden buitenplaatsen, verspreid over het land. Gebouwd voor de adel en het patriciaat, dienden de buitenplaatsen als plekken om ’s zomers de stad te ontvluchten en tegelijkertijd macht en rijkdom te etaleren.

Tot op heden is onderzoek naar het koloniale verleden van Nederland vooral gericht op het effect van de koloniale relaties op steden, en (nog) minder op de nauwe relatie met de talloze buitenplaatsen.

Anno 2025 is het tijd om de pracht en praal kritisch te bevragen. Tijdens ons onderzoeksproces stellen we daarom de economische, sociale en culturele relatie tussen de Nederlandse buitenplaats en de koloniale wereld centraal. Met andere woorden: wat was de impact van de VOC/WIC-handel op de activiteiten op buitenplaatsen in Nederland, Suriname en Indonesië? Aan de hand van directe (zichtbare objecten in kasteel-/buitenplaatscollecties) en indirecte sporen (geldstromen, bezit van plantages, functies, etc.) willen we helderheid scheppen in de nauwe relatie tussen kastelen, buitenplaatsen en landgoederen (kbl) en het koloniale en slavernijverleden.

De geschiedenis van kastelen, buitenplaatsen en landgoederen is tot nu toe veelal geschreven vanuit het eigenaar-perspectief. Anno nu blijken steeds meer betrokkenen en belangstellenden, waaronder de bezoekers van de opengestelde kasteelmusea, op zoek naar duiding van het verleden vanuit andere perspectieven. Er rijzen vragen over de betrokkenheid van toenmalige eigenaren bij het koloniale en slavernijverleden, over de geldstromen uit de koloniën, aangewend voor de bouw, verbouw of inrichting van kastelen en buitenplaatsen, en over de herkomst van koloniale objecten of verbeeldingen op schilderijen, zoals van zwarte bedienden.

Om binnen ons bredere onderzoeksproces ruimte te bieden aan deze lacune, willen we komen tot een handreiking voor eigenaren en beheerders van buitenplaatsen die voorziet in manieren om de inclusieve geschiedenis te vertellen aan het publiek.

Voortraject
In maart 2025 hebben wij samen met het FARO-team een eerste studiedag rondom dit thema georganiseerd op kasteel Duivenvoorde. Sprekers en onderwerpen waren:

• Karwan Fatah Black – keynote over de geschiedenis van het koloniale verleden van Nederland;
• Barbara Esseboom – persoonlijke ervaringen over het ‘leven in twee werelden’; de verhouding tussen familiegeschiedenis en de hedendaagse doorwerking in de Nederlandse samenleving;
• Hodan Warsame – over het kritisch bevragen van het koloniale en slavernijverleden achter de pracht en praal van buitenplaatsen.

Op 1 oktober krijgt deze studiedag een vervolg met een bijeenkomst gericht op ontmoeting en het delen van kennis.

Voorstel Faro-initiatief
Met deze oproep willen we ons netwerk verder uitbreiden en versterken en, als volgende stap, een aantal study visits voorbereiden en uitvoeren. Study visits zijn bijeenkomsten op een buitenplaats, gericht op kennismaken met nazaten van het slavernijverleden en betrokkenen bij de koloniale geschiedenis. Door het gezamenlijk en vanuit verschillende perspectieven aangaan van de dialoog, willen we de impact van dit verleden in beeld krijgen. Het doel is ook om context en woorden te vinden waarmee een inclusiever verhaal vanuit verschillende perspectieven en voor een breed publiek op buitenplaatsen kan worden verteld. Onze ervaringen met de study visits verwerken we in een handreiking voor andere kastelen, buitenplaatsen en landgoederen.

Vragen die daarbij centraal staan:

• hoe komen alle perspectieven tot hun recht?
• hoe kom je tot een constructieve dialoog met de verschillende betrokkenen op buitenplaatsen? Hierbij valt te denken aan de relatie tussen (nieuwe) bezoekers enerzijds en conservatoren, gidsen en rondleiders anderzijds.
• op welke meerstemmige manier informeer je bezoekers van buitenplaatsen?

Noodzaak inhoudelijke en participatieve dialoog
Ons onderzoek naar het koloniale verleden op kastelen en buitenplaatsen brengt enerzijds de reikwijdte van deze geschiedenis in beeld, en is anderzijds dé manier om aan de hand van het erfgoed te tonen welke doorwerking deze geschiedenis tot op de dag van vandaag heeft voor nazaten van het slavernijverleden (intergenerationele trauma’s, sociale ongelijkheid, discriminatie en racisme).

Om die reden willen we met de genoemde study visits een inhoudelijke en participatieve dialoog stimuleren en faciliteren. Zowel met eigenaren/beheerders, bezoekers en vrijwilligers die actief zijn op kastelen, buitenplaatsen en landgoederen (bijv. als gids), als met nazaten van bij kolonialisme betrokkenen en tot slaaf gemaakten. Het doel hiervan is samen te werken aan manieren om dit gedeelde verleden (beter) zichtbaar en bespreekbaar te maken op kastelen en buitenplaatsen. Erfgoed aldus als inzet voor een betere samenleving en meer sociale cohesie.

Over de initiatiefnemer
De NKS is het kenniscentrum voor kastelen en buitenplaatsen in Nederland. Opgericht in 1945 om de Nederlandse overheid te adviseren over geconfisqueerd erfgoed (kastelen en buitenplaatsen van eigenaren met banden met het naziregime) heeft de NKS zich gaandeweg ontwikkeld tot kenniscentrum en pleitbezorger.