Gemeenschapsplekken als Erfgoed van de Toekomst

“Tussen Traditie en Transformatie: een landelijke verkenning sociale ontmoetingsplekken als cultureel ankerpunt”

Thema Uitvoeringsagenda Faro: Dynamische leefomgeving

Initiatiefnemer: Studio Locus en Bureau de Hamvraag
Contactpersoon: Lorna Gibson-Tjebbes | info@studio-locus.com | www.studio-locus.com

Inleiding

Met het project Tussen Traditie en Transformatie: Ons Huis in Amsterdam startte in 2024 een breed gedragen verkenning naar sociale ontmoetingsplekken – zoals buurthuizen, wijkcentra en zelfbeheerlocaties – als erfgoedplaatsen in beweging. Deze plekken fungeren als lokale ankerpunten voor herinnering, ontmoeting en toekomstgerichte verbeelding.

In 2025/26 willen we deze verkenning uitbreiden tot een landelijk programma, in lijn met het Verdrag van Faro. We nodigen steden en dorpen uit om samen met bewoners, beleidsmakers en erfgoedorganisaties te onderzoeken hoe gemeenschap plekken betekenis geven aan identiteit, collectief geheugen én ruimtelijke toekomst.

Dit initiatief wil de betekenis van zulke plekken als levend erfgoed verdiepen en verbinden aan urgente maatschappelijke en ruimtelijke opgaven zoals sociale ongelijkheid, vergrijzing, migratie, herontwikkeling en de energietransitie.

Doelstelling

We beogen de ontwikkeling van een praktijkgerichte methode voor erfgoedparticipatie in sociale infrastructuren – waaronder buurthuizen, wijkcentra, (voormalige) religieuze gebouwen, bibliotheken en andere gedeelde plekken van de buurt.

Doelen:

• Een landelijke kennisuitwisseling over de waarde van gemeenschaps plekken als dynamisch, sociaal en immaterieel erfgoed;

• Het ontwikkelen van een methode voor participatief erfgoedonderzoek in relatie tot lokale ruimtelijke transities;

• Bijdragen aan beleidsontwikkeling rondom sociaal erfgoed in het kader van Faro en de Omgevingswet.

Achtergrond en urgentie

In de geest van het Faro-verdrag staat niet het object, maar de betekenis die mensen geven aan erfgoed centraal. Gemeenschapsplekken zijn daar bij uitstek dragers van: ze verbinden persoonlijke en gedeelde geschiedenissen aan vraagstukken als gentrificatie, vergrijzing, klimaatadaptatie en sociaal isolement.

Tegelijkertijd staan deze plekken onder druk – door sloop, functiewijziging, privatisering of gebrek aan erkenning als cultureel erfgoed. Juist omdat ze meebewegen met hun omgeving, zijn ze kwetsbaar én waardevol.

Deze verkenning wil zichtbaar maken hoe zulke plekken functioneren als dynamisch erfgoed:

• als drager van betekenissen in veranderende leefomgevingen;

• als plek van veerkracht en sociale cohesie in tijden van fysieke en demografische transitie;

• en als verbinder tussen formele ruimtelijke processen (herontwikkeling, gemeentelijk vastgoedbeleid) en informele culturele praktijken.

Aanpak: van tentoonstelling naar programma

We stellen voor om een meerjarig programma te ontwikkelen (2025–2027), bestaande uit:

0. Opgavekaart maken (contextanalyse)
Wat is de maatschappelijke en ruimtelijke context van een bepaalde plek? Waar zit de spanning of frictie tussen waardering als erfgoed en het huidige of toekomstige gebruik? Wie zijn de betrokkenen?

1. Participatieve Ateliers (in 1–2 steden)
In samenwerking met lokale gemeenschapsplekken in bijvoorbeeld Den Helder, Groningen en Amsterdam, richten we ateliers in die erfgoedvraagstukken koppelen aan sociale en ruimtelijke opgaven.

Centrale vragen:

• Wat betekent erfgoed op deze plek – en voor wie? (Oral History - met x aantal verschillende stemmen)

• Welke verhalen, rituelen en praktijken dragen bij aan collectieve identiteit?

• Hoe kan de plek functioneren als toekomstbestendige ontmoetingsruimte? En hoe kan deze plek drager zijn naar de toekomst?

2. Ontwikkeling van een Methodiek en Kennisdeling

Op basis van deze lokale trajecten ontwikkelen we een toolkit. Een overdraagbare methode voor sociaal erfgoedonderzoek. Resultaten worden gedeeld via een publicatie, een open-source handreiking, en een landelijke slotbijeenkomst.

(Optioneel/onder co-financiering)
3. Tentoonstelling & publieke presentatie
We laten de mensen rondom de plek meebelissen over het eindproduct en maken lokale presentatievormen (storytelling, erfgoedroutes, beeld, storytelling en/of fysieke maquettes van ontwerp interventies) als ondersteunend onderdeel van participatieproces. Waar sociaal, ‘historisch’ en ruimtelijk elkaar ontmoeten.

Potentiële partners & stakeholders

- Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / Platform Faro
- Gemeenten (Amsterdam, Den Helder, Groningen)

- Jos van der Lans (canon sociaal werk) - kritisch tegenlezer, reflectie/leerstructuur
- Lokale erfgoedhuizen en buurthuizen
- Ontwerpers en kunstenaars met affiniteit voor participatie en materiaalonderzoek
- Onderzoeksinstellingen (bijv. TU Delft, Reinwardt Academie, Hogeschool van Amsterdam)
- Fondsen: Fonds voor Cultuurparticipatie, VSB Fonds, Mondriaan Fonds, DOEN, Oranje Fonds, Stimuleringsfonds creatieve industrie.
- Lokale stadsmusea.

Verwachte impact

• Zichtbaarheid en waardering van gemeenschapsplekken als cultureel erfgoed én dragers van ruimtelijke betekenis;

• Praktijkgerichte handvatten voor erfgoedparticipatie in sociale infrastructuren;

• Versterking van de uitvoering van het Verdrag van Faro binnen het Nederlandse erfgoedbeleid;

• Bijdrage aan gesprekken over behoud, transformatie en herbestemming van plekken in het gemeentelijk vastgoedbeleid;

• Verdieping van de betekenis van maatschappelijk vastgoed in relatie tot collectieve identiteit;

• Democratisering van erfgoedzorg: meer regie bij gemeenschappen zelf;

• Versterking van sociale veerkracht en verbinding in tijden van verandering.

Dit voorstel sluit nauw aan bij de ambities van de Uitvoeringsagenda Faro, en in het bijzonder het thema Dynamische Leefomgeving.

Vanuit bestaande praktijkervaring bouwen we aan een breed toepasbare aanpak die gemeenschapsplekken erkent als plekken van levend erfgoed én als strategische schakels in een sociaal-duurzame toekomst.

Studio Locus gelooft dat de toekomst van erfgoed begint bij de mensen die het dagelijks leven vormgeven. Laten we die kennis, verhalen en materialen samen zichtbaar maken – van Amsterdam tot Den Helder en daarbuiten.