Verslag Studiedag ‘Een gedeeld verleden en gezamenlijke toekomst bij kastelen en buitenplaatsen’ + Poëtische samenvatting

Op 1 oktober 2025 werd een studiedag georganiseerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de Nederlandse Kastelen Stichting (NKS), over het gedeeld verleden en een gezamenlijke toekomst bij kastelen en buitenplaatsen. De dag werd gemodereerd door Hodan Warsame en had als doel het erfgoed van kastelen en buitenplaatsen te bespreken als onderdeel van het koloniaal- en slavernijverleden, te onderzoeken hoe de doorwerking ons vandaag de dag beïnvloedt en hoe we een gezamenlijke toekomst kunnen creëren.

Tyler Koudijzer maakte een Poëtische samenvatting van de dag.

Sporen van het koloniale verleden in de openbare ruimte

Keynote spreker Peggy Brandon besprak de aanwezigheid van sporen van het koloniale verleden in de openbare ruimte, zoals landgoederen en portretten. Een voorbeeld is het portret van Marten en Oopjen; hun rijkdom werd vergaard met grote infrastructurele projecten die werden gefinancierd met koloniale inkomsten. Ook het portret van Ephraim Daniel Pichot, dat in het stadhuis van Maastricht hangt, illustreert de erfelijke rijkdom die werd vergaard met slavenarbeid en plantages in de koloniën. In Nederland is de spreiding van koloniaal bezit groot. Een duidelijk voorbeeld zijn de meer dan 200 landhuizen in Walcheren die gebouwd werden met koloniale rijkdom. Het Lampsinshuis in Middelburg, gebouwd met geld verdiend in de koloniën door Cornelis Lampsins, biedt nu onderdak aan het Zeeuws Archief en het Maritiem MuZeeum. Hier rijst de vraag: hoe moeten we deze geschiedenis bekijken? Innovatief en ondernemend, maar ten koste van slavernij en uitbuiting?

Minder bekend is de rol van Groningen, waar de admiraliteit ook betrokken was bij de slavenhandel. Zoals VOC-bestuurder Jan Albert Sichterman, die zijn vermogen opbouwde in ‘Oost en West-Indië’ en dit gebruikte om extravagante landgoederen en huizen te kopen, zoals het Sichtermanhuis in Groningen. Deze plekken zijn vaak gebouwd met geld verdiend in de koloniën, en het blijft belangrijk om te beseffen dat privilege vaak intergenerationeel is. Rijkdom en macht werden doorgegeven door generaties, vaak gepaard gaande met koloniale uitbuiting.

Postuum geschilderd portret van Ephraim Daniel Pichot (1753-1847), 1909. Portrettengalerij van burgemeesters in het Stadhuis van Maastricht.

Privileges en empowerment

Een panel bestaande uit de experts Peggy Brandon, Henrick van Asch van Wijck en Jessica de Abreu benadrukte de noodzaak om het koloniale verleden van kastelen en buitenplaatsen te onderzoeken. Veel van deze gebouwen zijn niet alleen symbolen van de aristocratie, maar ook van uitbuiting en slavernij. Peggy Brandon merkte op dat de slavernijgeschiedenis niet alleen gaat over het geld dat werd verdiend, maar ook over de onderdrukking van mensen. Henrick van Asch van Wijck, directeur van Landgoed Prattenburg en afkomstig uit een familie van VOC- en WIC-bewindvoerders, vertelde over zijn eigen ongemak met deze erfenis en de zoektocht naar een manier om het verleden eerlijk onder ogen te zien. Jessica de Abreu, medeoprichter van de Black Archives, wees op racisme, ongelijkheid en de geschiedenis die in de zwarte gemeenschap voortleeft. Ze zet zich in voor het toegankelijk maken van zwarte geschiedenis en het veranderen van het eurocentrische narratief. Ze pleitte voor meer aandacht voor de zwarte ervaring: het verzet, de rol van gekochte en gedwongen arbeiders, en hoe hun verhalen beter verteld moeten worden. Peggy wil dat we het verhaal van de zwarte kracht tonen, niet alleen gekoppeld aan de slavernij. De panelleden benadrukten dat het belangrijk is om een evenwichtige blik te ontwikkelen: we moeten zowel de verhalen van de rijken als de onderdrukten horen. Dit vraagt om eerlijkheid over de rol van kastelen en buitenplaatsen in het koloniale systeem en het erkent de impact van dit verleden op de hedendaagse samenleving.

Na het gesprek ging Camiel de Kom, digitaal erfgoedcoach bij de Rijksdienst van het Cultureel Erfgoed, in op de rol die collectiedigitalisering kan spelen in het veranderen van het narratief. De Koloniale Collecties Datahub is een digitaal platform dat informatie over collecties uit koloniale context samenbrengt, verrijkt en inzichtelijk maakt. De datahub biedt gemeenschappen en onderzoekers ruimte om perspectieven op de opgenomen data toe te voegen.

Embodied reflection

Farida Nabibaks, performance artist en onderzoeker, sprak over het belang van "embodied reflection", waarbij kunst en dans gebruikt worden om trauma’s te verwerken. Het lichaam kan helpen om de kloof tussen verschillende perspectieven te overbruggen, en is een manier om niet alleen de pijn, maar ook het verzet en de empowerment van historisch gemarginaliseerde gemeenschappen zichtbaar te maken. In haar werk onderzoekt ze hoe intergenerationeel trauma, vooral als gevolg van slavernij, kan worden aangepakt. Ze benadert daarin het lichaam als levend archief. Farida gaf tijdens de bijeenkomst een korte performance om het invoelbaar te maken.

Farida benadrukte dat het verleden niet afgesloten is, en dat het essentieel is om de verschillende perspectieven te begrijpen, zoals die van slavernij, contractarbeiders, de diaspora en de geschiedenis van Nederlands-Indië. Ze pleit voor het doorbreken van stilte en het creëren van ruimte voor verhalen die lang ongehoord zijn gebleven. Het is noodzakelijk om samen te werken en elkaar te begrijpen om door te kunnen gaan naar een gezamenlijke toekomst.

Herstel met hulp van kunst en cultuur

In het panelgesprek, met Farida Nabibaks, Sherlien Sanches, Surya Nahumury en Dunja Colman, werd ingegaan op de doorwerking van het Nederlandse koloniale verleden en hoe kunst en cultuur kunnen bijdragen aan verwerking en heling. Gesproken werd over het belang van inclusieve verhalen in tentoonstellingen en educatieprogramma’s die de toegankelijkheid van musea kunnen vergroten. Veel kastelen en buitenplaatsen hebben nog werk te doen in het inclusief maken van het verhaal. Gesprekken tussen de nazaten van zowel de voormalige koloniale machthebbers als de tot slaaf gemaakte mensen zijn daarin van groot belang. Het is duidelijk dat deze gesprekken vaak ongemakkelijk zijn, maar ook noodzakelijk voor herstel en heling. Het is essentieel dat we als samenleving erkennen dat de gevolgen van kolonialisme en slavernij doorwerken in de huidige tijd. Dit vergt zowel individuele reflectie als gezamenlijke actie, waarbij kunst, cultuur en educatie een belangrijke rol spelen.

Surya Nahumury, creatief producent, benadrukte dat kunst en cultuur, zoals muziek en poëzie, een belangrijke rol kunnen spelen in het bieden van ruimte voor jongeren om zich uit te drukken en te begrijpen waar ze tegenaan lopen in een systeem van onderdrukking. Het platform Speak Up World in Amsterdam Zuid-Oost, waar zij medeoprichter van is, is een voorbeeld van zo’n ruimte voor jongeren om hun verhalen te kunnen delen. Kunst biedt een manier om pijn te uiten zonder dat het in een conflictueuze sfeer hoeft te gebeuren. Dunja Colman, cultureel adviseur, vertelde over het belang van het vrijmaken van ruimte om cultuur te uiten en door te geven aan nieuwe generaties. Ze noemde haar betrokkenheid bij het opzetten van een tijdelijke subsidie, die ruimte bood voor immaterieel erfgoed van, met name, Indische, Molukse en Papua gemeenschappen in Nederland. Het bracht bredere erkenning voor deze groepen en werkte als een helingsproces voor de betrokken gemeenschappen. Sherlien Sanches, adviseur internationale erfgoedsamenwerking, bracht de inheemse perspectieven naar voren. Ze wees erop dat de cultuur en rechten van inheemse groepen vaak over het hoofd worden gezien, zowel in het onderwijs, als in het bredere maatschappelijke debat, als in de publieke en culturele ruimte. Ook inheemse gemeenschappen zijn onderdeel van onze gedeelde geschiedenis. Ze stelde dat gedeeld erfgoed ook betekent dat er ruimte moet zijn voor mensen om hun tradities te beleven en hun eigen identiteit te claimen.

Farida Nabibaks voegde toe dat het gebrek aan bewustzijn van het koloniale verleden vaak te maken heeft met het feit dat het verhaal altijd vanuit een wit perspectief wordt verteld. Dit perspectief heeft lange tijd de ruimte ingenomen, waardoor gemeenschappen van kleur vaak niet gehoord of vertegenwoordigd werden. Ze pleitte voor een verschuiving van dit dominante witte perspectief en het ruimte maken voor andere verhalen, zoals die van inheemse gemeenschappen, zwarte mensen en mensen van kleur. Kunst kan hierin een belangrijke rol spelen door nieuwe verhalen te creëren en zo een breder en inclusiever beeld van de geschiedenis te schetsen.

Het vervolg

Het gesprek over koloniale geschiedenis en een gezamenlijke toekomst bij kastelen en buitenplaatsen staat nog aan het begin. De studiedag bewees de noodzaak om niet alleen terug te kijken naar het verleden, maar ook om actief de weg naar herstel en erkenning te blijven zoeken. De oproep vanuit zowel het panel als uit de zaal was duidelijk: we moeten ons verleden onder ogen zien, de koloniale sporen erkennen en samen werken aan een inclusieve toekomst. Het gesprek moet verder worden gevoerd, niet alleen in musea en bij kastelen, maar in het dagelijkse leven en onderwijs, zodat toekomstige generaties beter kunnen begrijpen en leren van dit gedeelde verleden.

Poëtische samenvatting

Spoken Word Artist Tyler Koudijzer gaf een persoonlijke performance getiteld ‘De Bezoeker’, waarin hij inging op zijn eigen zoektocht naar zijn Javaans-Surinaamse roots en de persoonlijke nawerking van zijn identiteit als onderdeel van het gedeeld verleden. Daarna besloot hij de dag met een poëtische samenvatting:

kastelen en buitenplaatsen

steunend op het fundament

van gebruikte plantages

landhuizen en namen

in stenen geslagen

het cement gemengd met

het bloed zweet en tranen

van tot slaaf gemaakten

de woorden van Peggy Brandon(branden) nu nog na

ivoren torens gemaakt met de stenen uit de maag

en omdat we er zo mee zijn omgeven

neigen we te vergeten dat het met privilege is betaald

maar kunnen we altijd alles vertellen?

over de lustoorden

gezoet met

suikerklontjes & tabaksgelden

zal het ons hart kwellen?

zal het ons hart helen?

zal het ons kracht geven?

wanneer we er meer vanaf weten?

van de buitenplaatsen

van de kastelen

kan er worden geluisterd naar de

pracht en praal gemengd met zwart leed?

zullen we het nog hetzelfde zien

indien we begrijpen hoe dit geld is verdiend?

het is bewustworden

van het voorrecht

dat inzetten terwijl je doorvecht

opnieuw kijken naar rustoorden

nadat je de geschiedenis gehoord hebt

het is niet een nieuw debat maar een loop, een herhaling

verandering begint bij wat je zoekt, de benaming

want er is ons pijn en nijd aangebracht

toch kan ik niet alleen blijven bij die daden want

zelfliefde begint bij een genadig hart hebben

richting een betere wereld en zo het verleden afhechten

laten we in de vertellingen voor de integriteit van mensen kiezen

in plaats van statistieken of prenten met witte kolonisten in welvaart en hun gekleurde werklieden

de gekleurde werklieden

die niet meededen maar aan de zijkant stonden

wie waren zij voor er kolonisten over hun grenzen liepen?

laat hun inheemse stemmen vlieren

want wij willen ook echt genieten

van institutionele zelfliefde

we hoorden over de zorgen

we praten hier wel met elkaar

wat gebeurt er hierna?

wat is duurzaam?

waar vind je elkaar wanneer de hakken in het zand staan

wanneer we in de discussies alle gemakken van ons afslaan

waar gaan we voorbij vinkjes?

of diversiteitsquota?

of borstklopperij?

wat gebeurt er na vijftig jaar onafhankelijkheid?

waar maken we veranderingen tastbaar?

we zijn allemaal ambassadeurs in de vertelling van dit verhaal

dit verhaal in beweging als Jessica

als Henrick als Hodan als Surya

als Sherlien als Dunya als Farida

samen ogen gesloten en adem nemen naar binnen

voeten op de grond en lieten gezamenlijk onze benen trillen

we waren allemaal in beweging

terwijl we allen bleven zitten

misschien moeten we voorbeeld nemen aan Surinamers

kastelen en buitenplaatsen

steunend op het fundament

van gebruikte plantages

landhuizen en namen

in stenen geslagen

het cement gemengd met

bloed zweet en tranen

want het verleden leeft voort

in stenen, in de straten

in torens, in onze adem

in muren, in onze verhalen

in de zoektocht naar bestemming

in rituelen, in onze aders

in ons helen, in ons beschadigd

in de stilte, in onze lichamen

in de behoefte naar erkenning

in de behoefte naar herkenning

we hebben onwijs veel voor elkaar gekregen de afgelopen tien jaren

maar als we oprecht durven te luisteren, te voelen, te zien, te ervaren

alleen dan kunnen we deze geschiedenis dragen

alleen dan kunnen we deze gezamenlijke geschiedenis dragen

Voor meer informatie over de panelsprekers en Spoken Word Artist, zie de bijgevoegde pdf bij de reactie onder dit artikel.