Van ‘ouwe meuk’ naar ‘erfgoed maken’ in het onderwijs

Door Jens Lenders, lerarenopleider geschiedenis en vakdidactiek, coördinator master lerarenopleiding geschiedenis en docent bij de minor ‘Erfgoed, toekomst en identiteit’ van Fontys Educatie in Tilburg.

Wanneer leerlingen het woord ‘erfgoed’ horen, dan denken ze vaak ‘ouwe meuk’. Ze beschouwen het als iets materieels, als oninteressant, oud en dus ook als iets wat niet bewaard hoeft te worden. Het staat daarnaast gelijk aan ‘geschiedenis’, een kwalificatie die geen recht door aan het multidisciplinaire karakter van erfgoed. De Raad van Europa, beleidsmakers en vele andere erfgoedexperts denken heel anders over erfgoededucatie dan de leerlingen. Voor deze experts is erfgoed en het onderwijzen hierin van groot belang. Het is een onmisbaar en inherent multidisciplinair onderzoeksgebied en als zodanig vakoverstijgend in het (voortgezet) onderwijs. Iedere leerling heeft volgens hen het recht om zelf ‘erfgoedmaker’ te worden en dus te ‘participeren’ in het erfgoedveld. In deze blog beschrijf ik welke verantwoordelijkheden docenten volgens beleidsmakers en het Verdrag van Faro hebben. En hoe kan dit er bij de mens- & maatschappijvakken (aardrijkskunde, economie, maatschappijleer, levensbeschouwing en geschiedenis) uit zien?

Beleid voor erfgoededucatie
Veel naoorlogse supranationale instellingen zijn door de jaren heen aandacht gaan besteden aan erfgoededucatie. Op basis van beleidsdocumenten van deze instellingen kom ik tot de volgende uitspraken:

• Erfgoededucatie kan verschillende vraagstukken in de samenleving tackelen. Naast begrip van de natievormende functie van erfgoed, kunnen leerlingen verantwoordelijkheid leren voelen voor erfgoed, actieve bijdrages gaan leveren aan erfgoed(activiteiten) en leren om het te ‘waarderen’. Erfgoed zou daarnaast een rol in vredeseducatie en burgerschap kunnen spelen;
• Erfgoededucatie is nuttig als vehikel om te leren bij schoolvakken, in plaats van dat het een vak op zichzelf wordt.

Het Verdrag van Faro
De uiteindelijke invoering van het Verdrag van Faro beschrijft een aantal richtingen die implicaties hebben voor het onderwijs. Hieronder benoem ik drie implicaties:

• Erfgoed dient gebruikt te worden om te werken aan een vredelievende, democratische samenleving, waarbij aandacht is voor mensenrechten. Dit zijn aspecten die essentieel zijn voor burgerschapscompetenties;
• Erfgoed wordt gevormd door veranderende normen en waarden, visies, omstandigheden, et cetera, en de onderhandeling erover tussen personen. Dit onderhandelingsproces kan een belangrijke rol spelen in de identiteitsontwikkeling van leerlingen;
• Erfgoed zou ten goede moeten komen aan iedereen in de samenleving, ongeacht achtergrond. Dit betekent dat leerlingen een doelgroep dienen te zijn die betrokken moet worden.

In de praktijk
Wat betekent dit nu voor het klaslokaal? De verwachtingen binnen het erfgoedbeleid zijn groot, maar niet alles is haalbaar in het al zeer drukke lesprogramma waar leerlingen en hun docenten mee te maken hebben. Welke rol kan erfgoed in de klas spelen? Biedt de school ondersteuning? Is vakoverstijgend werken mogelijk? Wat zijn je mogelijkheden als mens- en maatschappijdocent, zonder dat het daarmee een verzwaring wordt voor leerlingen en docent? Welke (kleine) veranderingen zijn er allemaal mogelijk?

Kijk bijvoorbeeld welke concepten om vakspecifiek te redeneren bij erfgoed en de schoolvakken gebruikt worden. Maatschappijleer, levensbeschouwing, aardrijkskunde en geschiedenis hanteren allemaal het begrip multiperspectiviteit om thema’s te onderzoeken, zij het met nuanceverschillen. Het is een begrip dat ook bij erfgoed gebruikt wordt. Een voorbeeld hiervan komt uit het dorp waar ik vandaan kom, hoewel de traditie wijdverbreider is, namelijk het ‘hiëringschelle’, oftewel haring eten tijdens aswoensdag, na de ‘vastelaovund’. Voor de ene persoon een belangrijke religieuze traditie, voor de ander een belangrijke profane traditie, en voor weer iemand anders een traditie die afgeschaft dient te worden vanwege (nieuwe) normen en waarden door milieuoverwegingen. Erfgoed kan dus de casus zijn waarmee vanuit de verschillende vakken multiperspectief onderzoek gedaan wordt.

Hoofddoek 1863-1963, keti koti, 100 jaar afschaffing slavernij - Angisa

Bepaal ook welke vakinhoudelijke thema’s bij de vakken bestudeerd worden die bij erfgoed belangrijk zijn. Sociale ongelijkheid is een begrip dat bij maatschappijleer, economie, aardrijkskunde en geschiedenis een plek heeft. Objecten, zoals de Keti Koti hoofddoeken, kunnen een middel zijn om onderzoek te doen naar (hedendaagse) sociale ongelijkheid, om daarna een gesprek te voeren over wat dit bijvoorbeeld betekent voor de erfgoedstatus van deze hoofddoeken.

Tot slot zijn er erfgoededucatieve werkvormen die aansluiten bij de strategieën uit het Verdrag van Faro, namelijk ‘identificeren, bestuderen, interpreteren, beschermen, conserveren en presenteren’. Deze strategieën moeten bij deze schoolvakken ook ingezet worden. Het als leerling leren cureren van een expositie kan helpen nadenken over de geografische context van museumobjecten, de maatschappelijke relevantie, historische significantie, sacrale betekenis of economische significantie van cultuurobjecten in een regio.

Een laatste noot
Beleidsmakers laten ons zien dat ze willen dat wij lesgeven met en over erfgoed en het Verdrag van Faro is een stimulans om dit te vertalen naar de praktijk. Door op enkele elementen van het verdrag in te zoomen en de implicaties te bespreken voor onderwijs bij de mens- en maatschappijvakken, hoop ik wat handvatten te hebben kunnen bieden om er zelf mee aan de slag te gaan. Daarmee wordt erfgoed betekenisvol voor leerlingen en kunnen de schoolvakken ook meer betekenis krijgen.