Erfgoed vanuit het moederschap bekeken

Door Silvia Koning Lindeboom, proudmom en erfgoedkunstenaar

Cultureel erfgoed leeft niet alleen in musea of archieven voort, maar ook in de structuren waarin we wonen, de verhalen die we doorgeven en de rituelen die ons verbinden met het verleden. Een van die weinig benoemde erfgoedstructuren in onze samenleving is het moederschap. Erfgoed is een levend proces dat zich afspeelt in de overdracht van taal, zorg, gewoontes en tradities; van culturele identiteit. In familieverband zorgen vaak moeders voor deze overdracht van generatie op generatie, en dus voor een cultureel fundament.

Het moederschap is een oeroude, stille kracht die leeft in zorgende handen, in blikken vol wijsheid, in speeltuinen en keukens waar generaties samenkomen. Ook in tijden van oorlog, armoede, migratie of ziekte houden vrouwen de draad van cultuur en hoop vast. Als inwoner van Zeeland heb ik meteen het beeld voor ogen van de watersnoodramp van 1953. Toen het water veel tastbaar erfgoed verwoestte, waren het de moeders die met hun kinderen op de arm, de taal, het welzijn, de verzorging, de gebeden en tradities in veiligheid brachten. Een mooi voorbeeld is het borduren van merklappen. Moeders leerden hun dochters met het maken van een merklap letters te borduren zodat zij later hun eigen linnenuitzet konden voorzien van een merkje. Een traditie die nog steeds bestaat, al zijn het nu vaak borduurlappen voor speciale gelegenheden.

Onlangs nog was in het nieuws dat de Indische Culinaire Bibliotheek met behulp van kunstmatige intelligentie duizenden jarenoude, vaak handgeschreven en beduimelde kookboekjes wil digitaliseren om te voorkomen dat dit culinaire erfgoed verloren gaat. De boekjes werden vaak door oma’s en moeders gemaakt en mee(terug)genomen naar Nederland of hier na aankomst opgeschreven om de recepten te delen met nieuwe generaties. Het project draagt zo bij aan behoud van identiteit binnen de Indische gemeenschappen in Nederland en versterkt de band tussen generaties via gedeelde voedseltradities.

In de 50 vensters tellende canon is met de laatste actualisering meer aandacht gekomen voor de bijdrage van vrouwen aan de geschiedenis. Maar dit zijn vooral vrouwen die op uitzonderlijke wijze binnen bestaande machtsstructuren wisten door te dringen; zich tot de mannelijke norm wisten te verhouden. Maar het gaat juist om de gewone vrouw of moeder de vrouw, de zorgdraagster, zij die niet streed met pen of politiek, maar met zelfstandige inzichten, handenarbeid, geduld, zorg en overlevering binnen het huwelijk. Zij blijven en bleven nog steeds voornamelijk buiten beeld.

In mijn werk als erfgoed-kunstenaar onderzoek ik hoe identiteit en erfgoed zich tot elkaar verhouden. Ik woon in een stad, een plek waar geschiedenis elke dag voelbaar is. “Zijn” nalatenschap daarin wordt erkend en vastgelegd, en krijgt een erfgoedlabel, maar wat met de vrouwen die in deze stad hebben gewoond, geleefd en gezorgd? Waar zijn hun verhalen? De onzichtbaarheid van vrouwen en vooral moeders als cultuurdragers heeft diepe wortels in de grondwet, het burgerlijk recht en erfrecht. De afwezigheid van woorden zoals vrouw of moeder de vrouw in wetsteksten laat zien dat zorg en overerving (zoals taal, gewoonten, familiecultuur) geen formele status hebben als dragend cultureel kapitaal. Terwijl deze immateriële overdracht wel degelijk onze samenleving vormgeeft.

Meerstemmigheid, zoals Faro voorstaat, begint met de vrouwen die nooit werden gehoord. Zij-Wij zijn het fundament - niet de voetnoot.

Door open te staan voor de moeder als cultuurdrager, erkennen we dat culturele continuïteit niet alleen afhangt van tastbare objecten, maar ook van mensen en hun verhalen.

De drie codes van cultureel erfgoed waar ik voor pleit, zijn:

1. Persoonlijke verhalen en tradities binnen families erkennen als cultureel erfgoed
   Erfgoedinstellingen en beleidsmakers moeten meer ruimte maken voor de verhalen die van moeder op kind worden doorgegeven.
2. Oral history-projecten over autonomie, moederschap en zorg stimuleren
   We moeten luisteren naar de stemmen van vrouwen en moeders die erfgoed niet via gebouwen, maar via kennis en ervaring hebben overgedragen.
3. Een inclusievere interpretatie van geschiedenis ontwikkelen
   Want waarom worden koninklijke vrouwen via hun bloedlijn wel erkend als erfgoedbewakers, maar gewone moeders niet? Geschiedschrijving moet zich niet alleen richten op machtsstructuren, maar ook op zorgstructuren en sociale overerving.

Misschien is dat wel de grootste les van Faro:
Niet alleen erfgoed beschermen,
maar ook de mensen die het dragen -
vooral zij die dat stil en onzichtbaar doen.