Samen sterker: vorm geven aan een win-win tussen sociaal domein en archeologische monumentenzorg

Initiatiefnemers: gemeente Terneuzen, provincie Zeeland, Erfgoed Zeeland, Archeologisch Diensten Centrum - Roel Brand Stichting, Rijksuniversiteit Leiden
Thema: Erfgoed als hulpbron in het sociale domein

We kennen elkaar nog niet, maar we hebben elkaar wat te bieden
Het sociaal domein en de archeologie zijn gescheiden werelden. Ze komen elkaar niet tegen en lijken elkaar niet nodig te hebben. Is dat jammer? Wij denken van wel. We zien de contour van een win-win, met impact op collectief en individueel niveau, en uitzicht op duurzaam partnerschap.

Het Verdrag van Faro daagt uit om verder te denken dan de intrinsieke waarde. Erfgoed kan een rol nemen, of daartoe gevraagd worden, in het bereiken van maatschappelijke ambities op andere domeinen. Dit is een omschakeling naar wederkerigheid. Nieuwe verbindingen zijn voor de erfgoedpraktijk zelf een kans op groei, nieuwe inzichten en een rijkere erfgoedpraktijk. Win-win dus. Die wederkerigheid willen we handen en voeten geven.

Er zijn volop ambities in het sociaal domein. Mensen op maat ondersteunen én de manier waarop dat gebeurt vernieuwen én de uitgaven verminderen. Gemeenten hebben de opdracht om hier vorm en uitvoering aan te geven. De druk om te leveren is enorm, net als de behoefte aan oplossingen. Stel dat de gemeente vanuit haar positie in het sociaal domein het Verdrag van Faro leert kennen en aan de archeologie vraagt om een deel van de oplossing mee vorm te geven. Kan dat?

De vraag van het sociaal domein aan de archeologie
In dit voorstel concentreren we ons op jongeren en jongvolwassenen die uitvallen op school en in het dagelijks leven. De opdracht aan de gemeenten is om met hen te bepalen wat er nodig is om de weg omhoog te vinden en de passende ondersteuning in te zetten, zodat zij weer naar school gaan of hun weg naar passend werk vinden.

De vraag van het sociaal domein aan de erfgoedpraktijk is: kan archeologie een context zijn voor die weg omhoog? Op zo’n manier dat deze jongeren en jongvolwassenen beter herstellen dankzij de archeologiepraktijk waarin zij meedraaien?

Is zorg voor mensen mogelijk in het huidig systeem van archeologische monumentenzorg?
In Nederland hebben we een archeologische monumentenzorg die verankerd is in wetgeving. De hoofdlijn is dat archeologisch erfgoed niet ongezien mag verdwijnen door ruimtelijke ontwikkelingen. Als er een voornemen voor een ruimtelijke ontwikkeling is, zal de initiatiefnemer zorgdragen voor goed archeologisch onderzoek en dat betalen, opdat het bevoegd gezag de archeologische waarden kan meewegen in de ruimtelijke vergunning.

Dit brengt een dynamiek mee van deadlines, kostenbeheersing en rechtsbescherming. Archeologie is hier eerder een hindermacht dan een cadeau. In deze dynamiek is het moeilijk om een veilige omgeving te bieden, gericht op ondersteuning en herstel, aan kwetsbare jongeren.

Anders denken: wederkerigheid vormgeven
Een deel van ons archeologisch erfgoed gaat achteruit door natuurlijke processen en gebruikelijk onderhoud. Verdroging is bijvoorbeeld niet goed voor de vindplaats. Ploegen ook niet. Maar, er is geen verstoorder die aangesproken kan worden. Het mechanisme dat ingericht werd om vindplaatsen te beschermen in ruimtelijke ontwikkelingen werkt hier niet.

Er is een aanvulling op de bestaande archeologische monumentenzorg nodig voor dit deel van het archeologisch erfgoed. De vraag vanuit het sociaal domein om te helpen bij de ambities, zien wij als trigger en als middel om aanvullende zorg voor erfgoed, en dan zo dat deze een geschikte context is voor zorg voor mensen.

Hoe zien we dat?
We zien dat zo: we selecteren locaties waarvan we vermoeden dat er een archeologische site ligt, maar waarvan de betekenis, de waarde en de stand van zaken niet duidelijk is. We voeren inventariserend onderzoek uit om daar beter zicht op te krijgen. Dat onderzoek gebeurt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, de KNA.

De jongeren en jongvolwassenen met een ondersteuningsvraag draaien mee in dat onderzoek. Zij lopen mee over de akkers, zetten boringen, werken mee aan de rapportage. Omdat we opereren buiten de dynamiek van de ruimtelijke vergunning is er ruimte voor een slow archaeology. Er is tijd om de goede dingen te doen op de goede manier voor zowel de archeologie als voor de zorg. Zo creëren we de veilige context waarin herstel mogelijk is, omdat de inzet van de jongeren er toe doet en zij zelf er toe doen.

Voor jongeren die uitgevallen zijn en de regie over hun leven kwijt zijn, helpt het om positieve ervaringen op te doen. Interessant is dat archeologisch onderzoek veel verschillende facetten kent. Er moet getekend en gefotografeerd worden. Excel-tabellen en pakbonnen moeten ingevuld worden. Rapporten geschreven en opgemaakt, nieuwsberichten en social media verzorgd. De jongeren die meedoen kunnen aanhaken op deze facetten, naar gelang hun talenten en interesses, om te groeien en van betekenis te zijn en te ontdekken wat ze kunnen en willen.

De goede dingen doen op de goede manier, dat betekent iets. De verantwoordelijkheid voor de KNA-normen ligt bij de archeoloog. De verantwoordelijkheid voor de zorg ligt bij de zorgaanbieder. Een archeoloog kan en mag geen zorg verlenen, een zorgprofessional kan en mag geen archeologisch onderzoek leiden.

Resultaten
Dit project zet een archeologische monumentenzorg op die tegelijkertijd een context is voor zorg. We streven naar het ontwikkelen van een model dat overgenomen kan worden door andere gemeenten, vanuit hun dubbele verantwoordelijkheid: zorg voor mensen en zorg voor erfgoed. We zullen daartoe de nodige instrumenten ontwikkelen en overleg voeren met de relevante spelers. De Faro-insteek betekent dat dit een gezamenlijk proces zal zijn dat zich stap voor stap ontwikkelt. Onderweg zullen nieuwe partners aansluiten en onverwachte resultaten ontstaan.

Wie zijn wij?
Wij zijn vertegenwoordigers van:

• Gemeente Terneuzen, sociaal domein, archeologisch adviseur
• Erfgoed Zeeland
• Archeologisch Diensten Centrum - Roel Brand Stichting
• Rijks Universiteit Leiden, Faculteit der Archeologie
• Provincie Zeeland

We zijn benieuwd welke organisaties interesse hebben om aan te sluiten.