Samen zin, betekenis en vorm geven aan erfgoed en gezondheid

Initiatiefnemer: Lectoraat Duurzame Gemeenschappen, Hogeschool Utrecht
Thema: Erfgoed als hulpbron in het sociale domein
Subthema's: Democratische vernieuwing en Werkwijzen en wegwijzen

Dit initiatief onderzoekt hoe de relatie tussen erfgoed en positieve gezondheid versterkt kan worden. Met gebruikmaking van commoning principes wordt de vraag gesteld hoe op een gelijkwaardige manier erfgoed zin en betekenis kan geven aan positieve gezondheid. Voortbouwend op eerdere action research naar de relatie tussen kunst en gezondheid worden living labs opgezet die zich concentreren op de rol van erfgoed als hulpmiddel in het sociaal werk. Het resultaat moet inzetbaar zijn in verschillende contexten, zal gedeeld worden en zal invloed hebben op het toekomstig curriculum van de Hogeschool Utrecht (HU).

Erfgoed en welzijn
Erfgoed is waardevol voor de samenleving, welzijn en positieve gezondheid. Maar hoe die relatie versterkt kan worden, daar is minder over bekend. Het maken van crossovers tussen de verschillende domeinen is niet vanzelfsprekend en, ondanks de mooie kansen, een lastige opgave. Op het gebied van positieve gezondheid staan we voor steeds grotere uitdagingen. Steeds meer blijken deze uitdagingen te maken te hebben met demografische en sociale ontwikkelingen. Tevens zijn er veel ziekten waarvoor de bestaande gezondheidszorg niet als enige een oplossing kan bieden, denk bijvoorbeeld aan dementie en chronische ziekten (Daykin, 2020).

Erfgoed wordt beschreven als de verbindende kracht die mensen samenbrengt en zorgt voor vertrouwdheid in een snel veranderende omgeving (Engelshoven, 2018). Breed wordt over de kunsten, waaronder erfgoed, geschreven dat actieve receptieve en reflectieve deelname hieraan bijdraagt aan het welbevinden van mensen en het versterken van de samenleving (LKCA, 2021 en 2023; Movisie, 2021; Fancourt & Finn, 2019; Daykin, 2020).

Commoning ontwerpprincipes
In dit initiatief vertrekken we vanuit het idee dat zaken zoals gezondheid en (im)materieel erfgoed in principe 'cultureel gemeengoed' zijn, en wordt onderzocht hoe dit gezamenlijk vormgegeven kan worden. Bestanddelen daarvan zijn de 'gemeengoederen'. Dat zijn zowel materiële als immateriële (hulp)bronnen die gemeenschappelijk worden gedeeld. Materiële bronnen in de cultuursector kunnen bijvoorbeeld gedeelde kunstwerken, tentoonstellingsruimtes of gedeeld erfgoed zoals gebouwen zijn. Immateriële bronnen zijn bijvoorbeeld gedeelde artistieke ideeën, kennis en een dialect (Gielen, 2022). Kenmerk van cultureel gemeengoed is dat het in principe open toegankelijk is (of zou moeten zijn). Denk aan Wikipedia, een openbare bibliotheek of een wijkcultuurhuis. Dat principe sluit aan op hoe cultureel erfgoed in het Verdrag van Faro wordt benaderd. Als uitwerking van Artikel 27 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens benadrukt het "de maatschappelijke en verbindende waarde van cultureel erfgoed, en het belang van betrokkenheid en deelname door de samenleving. Niet het erfgoed zelf, maar de mens en menselijke waarden staan centraal".

Integrale samenwerking
In een concrete samenwerking willen we het proces 'samen vormgeven aan erfgoed en gezondheid' uitwerken. Hierin willen we gezamenlijk erfgoed inzetten ter bevordering van welzijn en positieve gezondheid. Door het onderzoekend aanpakken van dit proces willen we niet alleen de rol van erfgoed in brede gezondheid en welzijn versterken, maar ook de integrale samenwerking tussen verschillende domeinen bevorderen en bijdragen aan producten die de opgedane kennis overdraagbaar en inzetbaar maken in andere contexten. Doel is om inzicht te krijgen in de commoning ontwerpprincipes die van belang kunnen zijn voor het inzetten van erfgoed in wijkgericht werken ten behoeve van positieve gezondheid. We willen hiermee een basis leggen voor een langdurige samenwerking tussen de consortium-partners om zo een bijdrage te leveren aan de verbinding van verschillende domeinen waarin over "grenzen" heen wordt gekeken en bewoners centraal komen te staan.

Werkwijze
In dit proces gaan we twee jaar aan de slag. We bouwen voort op eerdere ervaring die we hebben opgedaan in action research over de relatie tussen kunst en positieve gezondheid. Ook kijken we naar vergelijkbare casussen, zoals het Faro-project Waardevol en helend: erfgoedcollecties voor en met de zorg. We willen verschillende living labs volgen waarin de samenwerking tussen erfgoed, zorg en welzijn wordt aangegaan. Via verschillende expertmeetings zullen we samen ontdekken hoe samen betekenis en vorm kan worden gegeven aan erfgoed en gezondheid. Inhoudelijk zullen we op concepten rondom erfgoed, functies en betekenis van erfgoed en gezondheid ingaan, maar ook vervolgstappen en opbrengsten uit de processen en onderzoek bespreken en delen. We maken hierbij gebruik van een tool die is ontwikkeld in een onderzoek naar kunst en gezondheid wat op common-based ontwerpprincipes is gebaseerd.

Oproep
We willen in living labs verschillende processen of mogelijkheden van het erfgoed als uitgangspunt nemen. We verkennen een samenwerkingsinfrastructuur met als mogelijke invalshoek 'Erfgoed op recept' in Soest en het Wolvenplein in Utrecht. Graag willen we op meer plekken in samenwerking met erfgoed, zorg- en welzijnslocaties aan de slag. Weet jij een plek waar we een samenwerking tussen erfgoed, zorg- en welzijnsorganisaties op kunnen zetten of ken je een plek waar al een samenwerking is maar waar een vervolgstap wenselijk is, dan horen we het graag!