Voetbal in de erfgoedspiegel

Dit is een initiatief van: Reinwardt Academie i.s.m. verschillende voetbal- en erfgoedpartners.

Hoe kunnen voetbalclubs

wederkerige strategische partnerschappen ontwikkelen

met het erfgoedveld?

In 31 gemeentes zijn professionele voetbalclubs gehuisvest. Meestal al meer dan 100 jaar (fusies en overnames daargelaten) zorgen zij bij een groot deel van de bevolking (arm en rijk, jong en oud, locals en nieuwkomers, etc.) voor verbinding in de ‘leefwereld’. Tegelijkertijd is het erfgoed van deze clubs nauwelijks te vinden in formeel erfgoedbeleid (rijk, provincies en gemeentes). Vanuit de ‘systeemwereld’ van de overheid bekeken, zijn clubs belangrijke partners op diverse beleidsterreinen (sport, jeugd, zorg, veiligheid, etc.). Profclubs zelf opereren voornamelijk als commerciële bedrijven. Terwijl ze in toenemende mate actief zijn op maatschappelijke terreinen, zijn de activiteiten in het culturele veld, waaronder erfgoed, minimaal.

Hoewel voetbalsupporters in de Faro visie beschouwd kunnen worden als erfgoedgemeenschappen, worden deze (te) weinig als zodanig gezien en gevonden door maatschappelijke en culturele partijen enerzijds en beleidsbepalers binnen de clubs anderzijds. Het meeste voetbalerfgoedwerk rust op de schouders van vrijwilligers, of het nu gaat om het registreren van collecties, het inrichten van tentoonstellingen, het digitaliseren van archieven, het ontvangen van leerlingen, het ophalen van herinneringen met ouderen, of het werken met de brede gemeenschap in het kader van jubilea. Voor veel van deze activiteiten bestaan diverse programma’s, handelingskaders, coaches, bij- en nascholing, stageprogramma’s, etc. Voetbalclubs lijken in het algemeen deze niet goed te kunnen vinden, en de erfgoedsector lijkt een blinde vlek te hebben voor de (professionele) sport.

De Reinwardt Academie doet onderzoek naar de maatschappelijke meerwaarde die kan ontstaan wanneer voetbalclubs hun erfgoedwerk kunnen versterken. Hierbij zet het in op de casus NAC Breda waar veelbelovende stappen gezet worden om de ‘leefwereld’ en ‘systeemwereld’ te verbinden door middel van voetbalerfgoed. Het hoopt met dit project bij te dragen aan het Faro thema democratische vernieuwing door middel van (1) het inrichten van een living lab om kansen voor wederkerigheid in beeld te krijgen, en (2) het ontwikkelen van een landelijk platform voor kennisdeling op het vlak van voetbal en erfgoed om beleidsaanbevelingen aan voetbalbestuurders en (erfgoed)beleidsmakers te kunnen opstellen, verzamelen en delen.

1 – Praktijkgericht onderzoek in het Living Lab NAC Breda

Het project richt gedurende 12 maanden een Living Lab in samen met voetbalclub NAC, diens museum en maatschappelijke tak enerzijds en betrokken (erfgoed)partners anderzijds: Gemeente Breda (sociaal domein, stadsarchief), Stedelijk Museum Breda, Breda Marketing en Erfgoed Brabant. Deze laatste in een mogelijk adviserende rol. Een vooronderzoek naar de behoeftes van 12 betaald voetbalclubs (2023-2024) en een experimentele pilot gehouden in mei-juli 2024 in samenwerking met NAC, heeft aangetoond dat er veel potentieel zit in de verbinding tussen NAC en de stad Breda:

• Er staat een voetbalclubmuseum, gerund door vrijwilligers, met een imposante tentoonstelling, rijk aan historisch en maatschappelijk relevante objecten, verhalen en perspectieven, dat zeer actief betrokken is met de eigen achterban. Dit museum, dat alleen op woensdagmiddag en op afspraak open is, biedt door middel van het (bijna) 115-jaar bestaan van de club, veel raakvlakken met relevante hedendaagse thema’s (zoals migratie, technologie, welvaart, oorlog en vrede, etc.). Het potentieel om deze raakvlakken zichtbaarder te maken bij het brede publiek, inclusief de eigen supporters, is groot.
• Dit museum werkt samen met Erfgoed Brabant op het gebied van educatie, en met het Stadsarchief op het gebied van digitalisering;
• Het bestuur van de stad heeft in de erfgoed-paragraaf afgesproken werk te maken van het versterken van de ‘cultuurbeleving’, refererend aan een ‘Avondje NAC’ als immaterieel erfgoed, en Erfgoed Brabant heeft interesse om deze casus op provinciaal niveau verder te verkennen.
• Breda Marketing en het Stedelijk Museum Breda zien veel potentieel in het inrichten van leermogelijkheden voor Bredanaren door middel van verhalen van supporters en saamhorigheid, toen en nu, bijvoorbeeld met tijdelijke tentoonstellingen en/of stadstours.

Deze partijen zullen in aanloop naar en tijdens de werkzaamheden in het Living Lab diverse publieksgerichte samenwerkingsprojecten ontwikkelen, zoals het verzamelen van verhalen in de wijk Tuinzigt, Ginneken en elders in de stad en omstreken, het ontwikkelen van een stadstour in bestaande city marketing platforms, of het toewerken naar een groot(s) tijdelijke tentoonstelling bij het Stedelijk Museum Breda in de periode 2026-2027. Het is de verwachting dat meer lokale partijen zich aan zullen dienen (bijv. NAC zelf, Samen voor NAC, culturele instellingen en de hogeschool van Breda).

Gedurende de ontplooiing van deze activiteiten, zal het Lab ruimte inrichten voor onderzoek en reflectie naar de kwaliteit van de samenwerkingen. Hoe ontwikkelen zich relaties gebaseerd op wederkerigheid? In hoeverre faciliteren deze relaties het structureel kunnen benutten (door de voetbalclub) van bestaande (erfgoed) instrumenten en infrastructuren? Welke obstakels komen in beeld in het ontwikkelen van de samenwerking tussen ‘systeemwereld’ en ‘leefwereld’, tussen de deelnemende organisaties maar ook tussen belanghebbenden binnen deze organisaties? Wat levert dit op?

Ook verwacht het project bij te dragen aan het Faro thema erfgoedbewustzijn door te werken aan ‘erfgoed van onderop’ en ‘erfgoed van het alledaagse’. Binnen het Living Lab zullen diverse erfgoedbenaderingen onderzocht worden, in nauwe samenwerking met expertise uit het netwerk van de partners evenals als leermogelijkheid voor Reinwardt studenten, die hier goed invulling aan kunnen geven (zoals co-waarderen, emotienetwerken, value-case approach). In hoeverre dragen de activiteiten van de voetbalclub bij aan de ‘erfgoedwijsheid’ van de betrokkenen? Dit helpt ons om in brede zin de rol van maatschappelijk geëngageerd erfgoedwerk te bestuderen, om hier onze studenten in te betrekken en uiteindelijk ons onderwijs blijvend te kunnen verbeteren aan maatschappelijke en professionele behoeftes.

Een 2^e Living Lab bij Ajax met vergelijkbare parameters wordt nog onderzocht.

2 – Platform voor kennisdeling

Voetbal leeft en heeft een sterke maatschappelijke component. Op en naast het veld komt maatschappelijke problematiek met enige regelmaat en verspreid over het land naar voren. Kwesties als antisemitisme, haat jegens LHBTIQ+-personen, seksisme en racisme hebben de KNVB aangezet tot een breed actieplan “Ons Voetbal is Voor Iedereen”. De sport leeft daarnaast sterk in de maatschappij; zaken rondom voetbal zijn vaak het nieuws van de dag, met een rijke materiële en immateriële geschiedenis als gevolg. Voetbal, met de bijbehorende emoties en historie, biedt een uitstekende mogelijkheid om vanuit een erfgoedperspectief meer maatschappelijk geëngageerd te werken, waarbij het verleden, heden en de toekomst betekenisvol met elkaar verbonden worden. Deze problematiek, de rol van emotie, historie en identiteit zullen ook aan bod komen in het Living Lab in Breda. De cultuur bij NAC Breda heeft inclusiviteit hoog in het vaandel staan.

Uit onderzoek van de Reinwardt Academie (2023-2024) blijkt dat het erfgoedwerk van voetbalclubs in Nederland veelal door vrijwilligers gedragen wordt. Het erfgoedwerk bij voetbalclubs staat laag in de prioriteitenlijst vanuit bedrijfsvoering, maar is centraal als het gaat om de passie en beleving. Voetbalclubs zijn grote en complexe entiteiten. Commercie voert de boventoon bij de organisatie, maar er is ook steeds meer aandacht voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), met aandacht voor zorg en gezondheid, jeugdwerk en educatie, anti-discriminatie en kansengelijkheid. Het ontwikkelen van erfgoedwerk als element van MVO, in samenwerking met (erfgoed)partners in stad en regio en in een netwerk waar kennis en inzichten gedeeld kunnen worden kan een enorme maatschappelijke impact genereren.

Het project koppelt het Living Lab, waar op lokaal niveau inzichten worden opgedaan in de werking van dergelijke samenwerkingen, aan een landelijk platform voor kennisdeling. Dit platform wordt ontwikkeld in twee richtingen:

• Bottom-up worden de Lab-partners ondersteund in het verbinden met bestaande provinciale, landelijke en Europese netwerken, bijvoorbeeld door het project te presenteren bij bestaande platforms en bijeenkomsten (zoals het kennisplatform van Eredivisie CV voor alle maatschappelijke takken van voetbalclubs, of relevante platform van VNG of de Museumvereniging)
• Top-down organiseert de Reinwardt Academie zelf gedurende het jaar 4 regionale ophaalbijeenkomsten in samenwerking met verschillende voetbal- en erfgoedstakeholders (voetbalclubs, erfgoedhuizen, kennisinstellingen, etc.)

Het doel van het platform is om kennisdeling tussen voetbalclubs en (erfgoed)beleidsmakers en -partners in verschillende steden mogelijk te maken. Hierdoor zal het voor het project mogelijk worden om diverse kennisproducten (iteratief en met een open source houding) te ontwikkelen. Tijdens en tussen platformbijeenkomsten zullen direct bruikbare adviezen gedeeld, gedocumenteerd en verspreid worden. De exacte eindvorm (bijv. toolkit, training materiaal, boekje, podcast) zal gedurende de uitvoer pas duidelijk worden op basis van de interacties in het platform met de eindgebruikers. Wel voorziet het platform in een set beleidsaanbevelingen, gericht aan voetbalclubbesturen enerzijds en (erfgoed)beleidmakers anderzijds. Eén van de beoogde doorwerkingen van dit project is dat het erfgoedwerk meer als een structureel element van voetbalcluborganisatie ontwikkeld kan worden. Hiertoe trekken we onder andere op met de KNVB Expertise centrum en de Eredivisie CV.

Activiteiten in werkpakketten (WPx)

Het project kent een looptijd van 12 maanden (heel 2025), en voorziet in een activiteitenplan voor het organiseren van de twee hoofdacties (Kennisplatform en Living Lab), voorzien van een reflectieve actielijn (onderzoek)

WP1: Kenniscirculatie behelst de organisatie van 4 regionale bijeenkomsten om het bestaande netwerk (bestaande uit voetbalclubarchivarissen, erfgoedvrijwilligers, MVO-specialisten en erfgoedinstellingen die samenwerken met voetbalclubs) beter te bedienen middels platform- en netwerkbenaderingen. Ook de opbouw naar andere netwerken via de contacten van de Living Lab partners is essentieel. Daarnaast onderhoudt het een maandelijkse nieuwsbrief en bouwt het voort op de sociale mediakanalen van Football Makes History, evenals betrokken organisaties, middels een open communicatieplanning.

WP2: Living Lab NAC Breda gaat over de plek die de club in neemt in het verhaal van de stad Breda. In co-creatie met lokale erfgoedpartners (gemeente, museum, archief, marketing) plaatsen we de door vrijwilligers gerunde voetbalclub museum in het midden, werkend aan een nieuwe stadswandeling die op een andere manier relaties maakt tussen de historie van de club en van de stad, en tegelijk op een vernieuwende wijze gedeelde waarden kan uitdragen en van educatief belang is. We leren hoe de lokale culturele partijen samen met de voetbalclub kunnen werken aan erfgoed, wat moet leiden tot duurzame samenwerkingsrelaties voor de toekomst.

WP3: Praktijkgericht onderzoek vindt plaats in het grotere platform Football Makes History. Het draagt bij aan het ophalen en delen van inzichten, met een (min-of-meer maandelijkse) open podcast als verslag en reflectie op de processen, betrokken stakeholders delen hun perspectief en brengt diverse adviserende partners (oa uit Belgie, Engeland en Duitsland) aan begin project bij elkaar voor inspiratie en input, aan het einde van het project voor impact en transfer richting doorwerking, borging en verduurzaming van de opbrengsten in een nader te bepalen vorm (bijv. handboek, training materiaal, living lab blauwdruk)

WP4: Projectcoördinatie en management behelst de monitoring van de voortgang, het houden van evaluatiegesprekken met de betrokkenen, het optuigen en organiseren van de financiële en administratieve aspecten, het zorgen voor openheid en duidelijkheid bij alle betrokkenen en het doorlopend afstemmen met Faro platform partners.