Lesmethode en nieuw perspectief voor omgang met historisch koloniaal erfgoed

Dit is een initiatief van: Het Utrechts Archief (HUA) en het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundige Genootschap (KNAG)
Contactpersoon: Joyce Pennings / Het Utrechts Archief (HUA), j.pennings@hetutrechtsarchief.nl

Doelstelling en centrale vraag
De centrale vraag is hoe docenten aardrijkskunde en burgerschap in hun lessen om kunnen gaan met historisch koloniaal erfgoed waarbij zij gebruik maken van de lesmethode emotienetwerken met aandacht voor het meerstemmig perspectief van het bronnenmateriaal. Dit doen we aan de hand van het gedigitaliseerde archief van het KNAG waaronder foto's, verslagen en kaartmateriaal van expedities naar Nieuw-Guinea en andere voormalige koloniën. Het onderzoeken van deze bronnen vanuit het perspectief van de bewoners zal nieuwe verhalen en inzichten opleveren voor leerlingen, Nederlandse Papoea's en andere geïnteresseerden. Deze casus kan als voorbeeld dienen voor een vernieuwende werkwijze voor het gebruik van historisch koloniaal erfgoed in het onderwijs.

Foto's: Expeditie KNAG naar Nieuw-Guinea, 1959 (archief KNAG, toegang 74, inv. nr. 191)

Projectomschrijving
In 2023 vierde het KNAG haar 150-jarig bestaan. Ter gelegenheid hiervan werd het bij HUA berustende KNAG-archief (1873-1966) gedigitaliseerd en gepubliceerd op de website van HUA: 74 Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap 1873-1966 (Het Utrechts Archief ) - Het Utrechts Archief. Het bijna 13 meter grote archief bevat onder andere verslagen, foto's en kaartmateriaal van meer dan 60 wetenschappelijke expedities naar met name voormalige Nederlandse koloniën in Nederlands-Indië, Nieuw-Guinea, Suriname en de Antillen. De eerste expeditie vond plaats naar Nederlands-Indië in 1877; de laatste naar Nieuw-Guinea in 1959.

De bedoeling van dit project is deze bronnen vanuit een ander perspectief te onderzoeken en te gebruiken, namelijk van de bewoners wier land het betrof. Belangrijke doelgroep zijn leerlingen in het voortgezet onderwijs die we voor het vak aardrijkskunde en het nieuwe vak burgerschap een lespakket willen bieden dat recht doet aan dit meerstemmig perspectief. Maar ook andere geïnteresseerden, zoals de gemeenschap van Nederlandse Papoea's, hopen we te bereiken. Met hun bijdrage kunnen we deze bronnen verrijken en voorzien van een nieuwe context, namelijk hun verhaal.

Tegenwoordig is het KNAG vooral gericht op geografen en docenten aardrijkskunde voor wie jaarlijks een grote landelijke onderwijsdag wordt georganiseerd. Deze wordt door zo'n 1.000 aardrijkskundedocenten bezocht. Binnen deze groep is er grote belangstelling voor het onderwerp koloniaal erfgoed. Samen met een klankbordgroep van enthousiaste docenten willen wij een relevant lespakket gaan ontwikkelen vanuit de nieuwe lesmethode emotienetwerken. Hiermee hopen wij het voortgezet onderwijs een nieuwe werkwijze aan te reiken hoe koloniaal erfgoed vanuit een meerstemmig perspectief en de lesmethode emotienetwerken kan worden aangeboden aan leerlingen voor de vakken aardrijkskunde en burgerschap.

Daarnaast gaan wij dit lespakket gebruiken voor de ontvangst van leerlingen bij HUA. Jaarlijks ontvangt HUA duizenden leerlingen met verschillende onderwijsprogramma's, waaronder een programma over het Utrechtse slavernijverleden waarvoor voor het eerst met de methode emotienetwerken wordt gewerkt. Deze methode passen wij nu ook weer toe voor dit lespakket expedities KNAG.

Naast een rijk archief zijn er nog andere collecties van het KNAG beschikbaar in Nederlandse erfgoedinstellingen zoals bewegend beeld, kaarten en objecten die voor dit project gebruikt kunnen worden.

Context
Dit project speelt in op een toenemend bewustzijn dat archieven die zijn gevormd vanuit koloniaal gezag behalve cultuurgoed en bron van informatie ook instrumenten van koloniale machtsuitoefening zijn en daarmee één perspectief op het gedeelde verleden representeren. Het perspectief vanuit de mensen in de landen die het betreft ontbreekt vaak nagenoeg.

Bij dit soort archieven speelt daarnaast soms ook de zogenaamde emotionele ontoegankelijkheid van de bronnen voor de huidige bewoners. Een voorbeeld hiervan is het onderstaande citaat uit het verslag van een expeditie uit het KNAG -archief naar Nieuw-Guinea in 1937-1938 (inventarisnummer 150).

Ook het huidige KNAG is zich ervan bewust in het verleden als genootschap niet altijd ieders verhalen te hebben gehoord en op waarde te hebben geschat (zie hun statement op: Historie (geografie.nl)).

Activiteiten

• Onderzoek en selectie bronnenmateriaal voor lespakket / onderwijsprogramma door docent aardrijkskunde / Burgerschap (tegen betaling);
• Afstemmen en doorontwikkelen lespakket met een klein groepje docenten geïnteresseerd in het onderwerp koloniaal verleden en vertegenwoordiging Nederlandse Papoea’s (via HAPIN);
• Presentatie / toetsing op Onderwijsdagen in het najaar van 2024 en 2025;
  - Lespakket implementeren en organiseren voor het onderwijs;
• Aanpalend wordt bij HUA een lesprogramma ontwikkeld waarbij leerlingen op locatie worden ontvangen en de originele bronnen kunnen bekijken en onderzoeken met behulp van de lesmethode ‘emotienetwerken’;
• Dit programma kan in de vorm van een rondleiding / lezing / kennismaking met de bronnen in HUA worden aangeboden aan Nederlandstalige Papoea's en andere geïnteresseerden;
• Ten slotte zullen aan de hand van deze casus aandachtspunten en een leidraad worden opgesteld voor de werkwijze waarop koloniaal erfgoed in lessen aardrijkskunde en burgerschap vanuit een meerstemmig perspectief en de lesmethode emotienetwerken gebruikt kan worden. Ook zullen andere archieven geïnformeerd worden over het vernieuwende lesprogramma bij HUA.

Wat levert het op?

• Lespakket / onderwijsprogramma voor het voortgezet onderwijs en bezoek leerlingen en andere geïnteresseerden aan HUA;
• Docenten aardrijkskunde / Burgerschap voorzien van relevant nieuw lesmateriaal en methodiek dat aansluit bij een zeer actueel maatschappelijk thema;
• Het beschikbaar stellen van koloniaal erfgoed aan en het entameren van een dialoog met gebruikers die niet zo snel op het idee zouden komen om hun eigen geschiedenis in Nederlandse archieven terug te vinden. Zo wordt het KNAG-archief dienstbaar aan de samenleving en krijgt het een nieuwe relevantie;
• Kennis en ervaringen met aanpak en benadering koloniaal erfgoed vanuit het andere perspectief en een nieuwe methodiek van emotienetwerken delen met andere erfgoedinstellingen en mogelijk daar toepassen. Deze casus met één archief kan de eerste stap zijn die kan leiden tot systeemverandering voor archieven op het terrein van koloniaal erfgoed.

Samenwerkingspartners

• KNAG met een grote landelijke achterban en netwerk van aardrijkskundedocenten
• HAPIN: verzamelt verhalen over Papua, verteld door Nederlandse Papoea's en andere sympathisanten