Bouwrituelen geven houvast bij transformaties in Den Bosch

De gemeente ’s-Hertogenbosch voert de komende jaren een groot bouw- en transformatieprogramma uit. Om daarbij de verbinding met de bewoners te bewaren, worden zo veel mogelijk verhalen over vroeger verzameld. Goed afscheid nemen van een gebouw dat gesloopt wordt, hoort daarbij. De wethouder: ‘Als je samen goed afscheid neemt, bouw je iets terug met een ziel.’

Door Annette Wiesman

Huize Bloemenkamp in Den Bosch, in de volksmond ook wel de Zusterflat genoemd, werd in 1962 gebouwd als onderkomen voor de zusters van het naastgelegen ziekenhuis. Op 2 februari 2025, meer dan zestig jaar later, konden de oud-bewoners afscheid komen nemen van het gebouw. Het maakt plaats voor nieuwbouw. Meer dan zevenhonderd bezoekers kwamen langs om verhalen uit te wisselen. Bijvoorbeeld over hoe gezellig ze het met elkaar gehad hadden, en dat sommigen zich niet aan het bezoekverbod voor jongens hadden gehouden. Van het evenement, met als titel 'de Laatste Groet', is een korte impressie gemaakt. Daarnaast heeft kunstenaar Matthijs Bosman een Monumentaire gemaakt, een laatste poëtische momentopname vlak voor de sloop van de flat. Ook de media besteedden aandacht aan het evenement. ‘Die flat heeft ontzettend veel betekend voor de stad, de zorg en voor de jonge meiden die er gewoond hebben’, vertelt wethouder Marianne van der Sloot. ‘Nu het pand er nog staat, willen we verhalen ophalen, vastleggen en zichtbaar maken. Het gebouw wordt gesloopt, maar we zijn ons ervan bewust dat we straks bouwen op zijn grondvesten.’

Ziel behouden
Het afscheid van dit markante gebouw in de binnenstad maakt deel uit van het Faro-project Bouwrituelen, een samenwerking van Buro Bouwrituelen, de gemeente ’s-Hertogenbosch, Brabant Wonen, Erfgoed Brabant en de Universiteit voor Humanistiek (zie kader). Goed afscheid nemen van gebouwen die verdwijnen is goed voor de gemeenschap, weet Van der Sloot. ‘Je bouwt iets terug met een ziel. We willen geen wijken bouwen, maar gemeenschappen. Zo’n ritueel zoals rondom de Zusterflat is daarvoor een goede manier.’ In ’s-Hertogenbosch maakt het erfgoedbeleid deel uit van het sociale programma. Van der Sloot is dan ook ‘groot fan’ van het Faro-verdrag. ‘Verhalen rondom gebouwen kunnen mensen verbinden, omdat ze ons laten zien waar we vandaan komen en waar we naartoe gaan.’

Zorgvuldig
Ook directeur stadsontwikkeling Gido ten Dolle ziet een meerwaarde in de inzet van bouwrituelen voor zijn gemeente. Bij het afscheid van de Zusterflat merkte hij dat de verhalen in de media ook zijn collega’s van de dienst Stadsontwikkeling niet onberoerd lieten. Wat Ten Dolle betreft was vooral de positieve sfeer die ontstond door alle verhalen over de zusterflat een grote opbrengst. ‘Dat levert waardevolle informatie op. Ook voor ons is de geschiedenis inspirerend. Er was vroeger bijvoorbeeld een ondergrondse doorgang van de flat naar het ziekenhuis, zodat verpleegkundigen ’s nachts onbekommerd terug naar huis konden. Veiligheid was een meerwaarde om er te kunnen wonen en werken. Dat prikkelt ons dan weer om anders te denken over het optimaal combineren van werken en wonen.’

Wethouder Marianne van der Sloot: ‘Je wil geen wijken bouwen, maar gemeenschappen’

Versnelling
Bouwrituelen stimuleren hen om met zorg om te gaan met gebouwen, aldus Ten Dolle. ‘Om niet alleen palen te slaan, maar ook afscheid te nemen van wat er was. De helft van onze bouwprojecten is binnenstedelijk en het inpassen van bouwprojecten in de bestaande stad moet heel zorgvuldig gebeuren. Een stad is nooit een tabula rasa; elke vierkante meter heeft een verhaal. Dat moet je meenemen als je een stad ontwikkelt.’ Juist in situaties waarin ver vooruit gepland wordt, is het volgens Ten Dolle belangrijk om terug te kijken. Dat geeft meer kwaliteit en draagvlak. Bij gebiedsontwikkeling is het belangrijk om te zoeken naar draagvlak. ‘Maar gebiedsontwikkeling is zó ingewikkeld, dat participatie al snel te moeilijk wordt gevonden en wordt overgeslagen. Toch denk ik dat het versnelling oplevert en een betere kennis van een plek, als je bewoners durft te vragen wat die voor ze betekend heeft.’

Veel transformaties
Bouwrituelen zullen in de nabije toekomst misschien ook van pas komen aan de Tramkade, onderdeel van de Spoorzone, een gebied vlakbij het station waar de komende jaren enorm veel gebouwd én getransformeerd wordt. Vroeger zaten hier een oude veevoerfabriek en een ijzergieterij, tegenwoordig is het een plek ‘met een rauw randje’. Ten Dolle: ‘Hier zitten heel veel cultuurmakers- en dragers en is het steeds weer de vraag: wat laten we staan en wat behouden we? Bij sloop is een bouwritueel een heel functionele manier om afscheid te nemen.’

Directeur stadsontwikkeling Gido ten Dolle: ‘Elke vierkante meter in de stad heeft een verhaal. Dat moet je meenemen als je ontwikkelt’

Verhalen ophalen
De gemeente vindt het belangrijk dat het binnen de organisatie gewoon wordt om ruimte te maken voor de verhalen van de stad. Zo is er een ‘Verhalenhuis’ opgericht dat verhalen verzamelt van bewoners en dat zijn eerste editie beleefde in de Spoorzone. Eerder organiseerde de gemeentelijke afdeling Erfgoed ’s-Hertogenbosch een reünie voor oud-personeel van het voormalige machinebedrijf Grasso. Door op deze plek oude herinneringen op te halen, werden onderlinge verbindingen gestimuleerd. Deze nieuwe verhalen werden opgeslagen in het gemeentearchief, als inspiratiebron voor toekomstige generaties. Tegenwoordig is de oude fabriek een rijksmonument en een ‘hotspot voor ict- en datatechniek’. Van der Sloot: ‘We gaan ook reünies organiseren op andere industriële erfgoedlocaties, zoals de Verkadefabriek en De Gruyter.’ Ook nodigt Van der Sloot de vrijwillige gidsen van ‘De Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch’ uit om mee te denken over het ‘grote verhaal’ van de stad. ‘Dat verwerken we in onze citymarketing en strategie.’

Initiatieventeam
Aansluitend doet de gemeente ’s-Hertogenbosch veel om erfgoedorganisaties en maatschappelijke initiatieven beter in positie te brengen. Sinds kort heeft de gemeenteorganisatie een eigen initiatieventeam, dat helpt om maatschappelijke- en erfgoedinitiatieven makkelijker van de grond te krijgen. Van der Sloot: ‘Zij zijn ontzettend belangrijk voor onze stad.’

Foto's in dit artikel zijn afkomstig van een fotoreportage door Peter Ekels, gemaakt op zondag 2 februari 2025. Op deze dag kon iedereen die dat wilde een laatste groet brengen aan de zusterflat in Den Bosch. Meer dan zevenhonderd oud-bewoners (verpleegsters en verplegers uit de periode 1961 tot 2015) en andere betrokkenen maakten hier gebruik van.