Heilige Huisjes Rotterdam verbindt nieuwe doelgroepen aan religieus erfgoed

Voor het vierde jaar op rij vindt dit jaar in Rotterdam het Heilige Huisjes-festival plaats, waarin artiesten en stadmakers in samenwerking met gebedshuizen een cultureel programma opzetten. Gemiddeld 45 locaties, van kerken tot moskeeën, doen jaarlijks mee. Initiatiefnemers Ankie Petersen en Sander Ummelen: ‘We willen verbindingen tussen gemeenschappen leggen.’

Door Annette Wiesman

In de geschiedenis van de Pelgrimvaderskerk is migratie een belangrijk thema. Vanuit deze kerk aan de Delfshaven hielden de Pilgrim Fathers, een groep Engelse gelovigen, in de zeventiende eeuw hun laatste kerkdienst voordat ze zich inscheepten voor hun overtocht naar de ‘Nieuwe Wereld’. Anno 2025 is migratie in deze wijk nog steeds een belangrijk thema. Delfshaven heeft een diverse populatie, met daaronder een grote Kaapverdiaanse gemeenschap. Yung World, een Rotterdamse organisatie die creatieve jongeren ondersteunt, organiseerde tijdens de laatste festivaleditie voor de Pelgrimvaderskerk een divers cultureel programma met Delfshavense jongeren.

Een andere festivallocatie is de Evangelische Broedergemeente, een kerk in Kralingen met een voornamelijk Surinaamse gemeenschap. Deze kerk werd gekoppeld aan theatermaker Mathieu Wijdeven, die als artist-in-residence een nieuwe laag toevoegde aan zijn voorstelling The Emancipation Jubilee. Hierbij dook hij in de geschiedenis van de evangelische broedergemeente, haar gemeenschap en historie, en koppelde hij die aan zijn eigen familiegeschiedenis. Wijdeven ontdekte dat zijn overgrootvader als abolitionist (voorstander van de afschaffing van de slavernij) óók een band met de Evangelische Broedergemeente had. ‘Na afloop ontstond er een heel gesprek over die ontdekking en de geschiedenis van die kerk’, vertelt Ankie Petersen.

Unspoken, Yung World, Pelgrimvaderskerk (foto: Juan S. Echeverry)

Toegankelijk en eigentijds
Ankie Petersen en Sander Ummelen organiseren jaarlijks het Rotterdamse festival Heilige Huisjes Rotterdam, waarin religieuze gebouwen op zoek gaan naar nieuwe programma’s en gemeenschappen. Vier dagen lang organiseren gemiddeld 45 gebedshuizen gezamenlijk een publieksprogramma voor de stad. Locaties en creatieve makers worden tijdens een matchmaking-avond aan elkaar gekoppeld: samen bedenken ze hoe de makers kunnen aansluiten bij de verhalen van de locaties. Doel is om inwoners op een eigentijdse, toegankelijke manier te laten kennismaken met het Rotterdamse religieus erfgoed. De voorgeschiedenis: in 2021 vroeg de gemeente Ummelen en Petersen, ervaren in erfgoed en netwerkvorming, een netwerk voor alle geloofsgemeenschappen op te zetten. Aanleiding was de net uitgebrachte Kerkenvisie. ‘Veel kerken kampen met dezelfde problemen, zoals leegloop en een verduurzamingsopgave’, vertelt Petersen. ‘Binnen een netwerk kun je dat soort problemen gezamenlijk bespreken en aanpakken.’

‘Vaak heerst het gevoel: wie zit er nog op ons te wachten? Cultuur blijkt veel energie los te maken.’

Meer connectie
In de meeste gebouwen die meedoen, wordt nog steeds gekerkt. Het merendeel van de deelnemende gebedshuizen zijn protestants, maar ook katholieke en islamitische gebedshuizen en boeddhistische tempels doen mee. Zo vond tijdens de eerste festivaleditie de opening plaats in Citykerk Het Steiger van de Rooms-Katholieke Johannesparochie; een groot, brutalistisch kerkgebouw vlakbij de Markthal. Ook een aantal migrantenkerken neemt deel aan Heilige Huisjes. Die staan weer voor heel andere uitdagingen, omdat zij doorgaans sterk groeien, legt Ummelen uit. ‘Zij zitten vaak in een tijdelijke locatie, zoals een loods of garage.’ Ook een aantal moskeeën en tempels doet mee. Zoals de Laleli Moskee in Charlois, van buiten net een jaren ’70 schoolgebouw, maar van binnen voorzien van een prachtige gebedsruimte. ‘Moskeeën hebben vaak behoefte aan meer connectie met de stad’, zegt Petersen. ‘In een tijd met veel polarisatie is openstelling voor hen belangrijk.’

Ankie Petersen en Sander Ummelen (foto: Annelien Nijland)

Vikingfestival
In het met elkaar in contact brengen van gebedshuizen en cultuur gaat veel tijd zitten. Ze gaan daarbij niet over één nacht ijs. Ummelen: ‘We hebben het liefst dat zo’n nieuwe verbinding langer dan dat weekend blijft bestaan, en dat de netwerken zich verbreden en verdiepen.’ Neem bijvoorbeeld de Noorse Zeemanskerk, in 1914 gesticht door Noorse zeevaarders in de tijd dat Rotterdam nog een zeehaven was. In afwachting van de verkoop van het gebouw wonen tegenwoordig nog maar enkele tientallen mensen de diensten bij, vertelt Ummelen. ‘Ze hebben Heilige Huisjes Rotterdam aangegrepen om een tweedaags Vikingfestival te organiseren; dit jaar alweer voor de derde keer. Er kwamen in 2024 meer dan twaalfhonderd mensen op af. De Noorse gemeenschap heeft zich in no time weten te organiseren. Aanvankelijk hadden ze nauwelijks vrijwilligers voor dit initiatief, nu zijn het er twintig.’

Pauluspodium
Ook inhoudelijk is er groei te zien. Waar tijdens de eerste editie vooral koren en concertjes te zien waren – een beetje het gebruikelijk recept bij publieke kerkactiviteiten – slaan de gemeenschappen nu vaak enthousiast met kunstenaars aan het brainstormen om een zo aansprekend mogelijk programma op te tuigen. ‘Dat zij daar zélf mee komen, is een toffe ontwikkeling’, vindt Petersen. Een voorbeeld is de samenwerking tussen de Pauluskerk en Noorderdicht, een poëtische buurtwandeling die is ontstaan tijdens de lockdown. De Pauluskerk is al decennia een begrip als opvangplek voor daklozen. ‘Omdat buurtbewoners toch vaak een afstand voelen tot daklozen en verslaafden, is dat een plek waar zij niet snel komen’, zegt Petersen. De culturele tak van de kerk, het Pauluspodium, heeft zich vorig jaar verbonden met Noorderdicht. Er kwam een wandelroute genaamd ‘Hemelse Routes’, met langs de route spoken word-performances en zang door dakloze en niet-dakloze artiesten. ‘Zo kon een nieuw publiek kennismaken met het Pauluspodium.’

Hemelse routes, Pauluskerk (foto: Juan S. Echeverry)

Relevantie
Voor kerkgemeenschappen is het vaak fijn om te ontdekken dat zij nieuwe doelgroepen kunnen bereiken. Ummelen: ‘Sommigen leiden een slapend bestaan en moeten erop gewezen worden dat ze nog heel relevant zijn en wel degelijk het vermogen hebben om mensen te trekken. Dat is goed voor hun zelfvertrouwen. Vaak heerst het gevoel: wie zit er nog op ons te wachten? Cultuur blijkt veel energie los te maken.’ Hij noemt als ander voorbeeld de Evangelische Broedergemeente, die alweer voor de derde keer op rij meedoet. ‘De festivalorganisatie werd door één dame gedaan. Nu zij stopt, zijn er meteen drie nieuwe vrijwilligers ingestapt. Dat is een goed teken.’ De kerk wordt nu gekoppeld aan filmhuis CineNoord, dat veel maatschappelijke projecten doet en er graag Keti Koti-projecten zou neerzetten. ‘Op die manier krijg je op zo’n plek heel interessante vermengingen.’

‘We maken ruimte voor experimenten: als iets niet goed werkt, gaan we terug naar de tekentafel’

Participatie
In de geest van het Faro-gedachtengoed is participatie ook bij het ontwikkelen van het concept van belang. Petersen: ‘We maken ruimte voor experimenten: als iets niet goed werkt, gaan we terug naar de tekentafel.’ Tijdens het eerste jaar lag de focus bijvoorbeeld nog op kerkgebouwen. Maar tijdens de jaarlijkse participatiebijeenkomst vond men dat in Rotterdam, de meest diverse stad van Nederland, álle gebedshuizen moeten kunnen meedoen. De naam veranderde van ‘De Week van het Rotterdamse Kerkgebouw’ in ‘Heilige Huisjes Rotterdam’.

Podcastserie
Over de vraag hoe je voor andere gemeenten een instrument ontwikkelt om iets soortgelijks van de grond te krijgen, hebben ze zich het hoofd gebroken. Ummelen: ‘Het proces is zo fluïde, dat het lastig is om daar een stappenplan of iets dergelijks uit te halen. Het is een proces waarvan je vooraf niet weet wat de uitkomst is. Daarom hebben we ervoor gekozen ons verhaal te vertellen in een podcastserie. En er wordt nu een documentaire gemaakt over de totstandkoming van het festival van vorig jaar. Daar maken we losse modules van die thematisch zijn ingericht, om erfgoedgemeenschappen toch handvatten te bieden.’

Ruwhel & the Bigi Blues Band, Laurenskerk (foto: Juan S. Echeverry)

Geen keurslijf
Ook de gemeente Utrecht heeft de twee gevraagd om iets met de gebedshuizen in hun gemeente te organiseren. Maar van een simpelweg kopiëren van ‘Heilige Huisjes’ is absoluut geen sprake. Utrecht heeft een andere demografie, netwerk en andere kerken, legt Ummelen uit. Omdat de binnenstadskerken in Utrecht al een publieksgericht project hebben, is het beter om daarop aan te haken. ‘Het gaat ons niet alleen om de gebouwen; we willen nieuwe verbindingen leggen. Als dat niet op een duurzame manier gebeurt, heb je niks bereikt. We kijken per plek hoe we verbindingen kansrijk tot stand kunnen brengen.’

Gevraagd naar tips voor gemeenten, is het advies van Petersen om rondom dit soort projecten minder volgens strakke protocollen te werken. ‘Voor subsidies gelden vaak strikte voorwaarden; je moet doelen formuleren, bezoekersaantallen voorspellen. Terwijl de uitkomst van dit soort projecten vaak niet te voorspellen is. Als je méér wilt dan een eenmalig cultuurproject, is er experiment nodig. Geef dus ruimte aan het langetermijnexperiment en -samenwerking en steun echte bottom-up-organisaties. Dat is de enige manier om duurzame verbindingen te leggen.’ Haar partner vult aan: ‘Ik pleit voor een leap of faith. Mensen die met en voor jou als gemeente maatschappelijke problemen willen aanpakken, moeten niet in een keurslijf geduwd worden.’

Heilige Huisjes Rotterdam 2025 is van 12 t/m 15 juni. Zie https://www.heiligehuisjesrotterdam.nl.