Participatietraject in Gorinchem. ‘We hebben de erfgoedgemeenschappen knetterhard nodig’

Bij het opzetten van een eigen erfgoedbeleid ging beleidsadviseur erfgoed Annelou Evelein van gemeente Gorinchem niet over één nacht ijs. Een participatietraject hielp bij het slaan van de eerste piketpaaltjes. Ze betrok meer erfgoedpartners dan gebruikelijk en liet hen de uitvoeringsagenda medebepalen. Ook wist ze haar collega’s uit andere sectoren te betrekken. Haar advies: ‘Zorg zowel ‘binnen’ als ‘buiten’ voor draagvlak.’

Door Annette Wiesman

Toen Annelou Evelein in Gorinchem aantrad als kersverse en eerste beleidsadviseur erfgoed, kreeg ze de kans het erfgoedbeleid vanuit het niets op te bouwen, aangezien dat er nog niet was. ‘Ik merkte dat er helemaal geen lijntjes waren met de regio’, vertelt Evelein. Vanuit haar vorige werk als urban curator van kunst in de openbare ruimte was ze eraan gewend om met veel stakeholders samen te werken. ‘Participatie vanuit de gemeente is vaak vrij traditioneel ingericht, met inloopavonden en online communicatie’, zegt Evelein. Toen ze ter voorbereiding deelnam aan de door De Erfgoedacademie en RCE georganiseerde Participatielabs, versterkte dat haar voornemen om breder te kijken. Tot dan toe bestond de participatie uit een tweejaarlijkse vergadering met het plaatselijke Erfgoedplatform, bestaande uit de voorzitter van de Vereniging Oud Gorinchem, een lid van stichting Stadsherstel en iemand op persoonlijke titel. Dat kon beter, besloot ze.

Doorvragen

Evelein bracht zo’n dertig verschillende erfgoedgemeenschappen in beeld en zocht ze op. Tijdens een grote participatiebijeenkomst verzamelde ze hun uiteenlopende opvattingen over Gorinchems erfgoed. Deelnemers konden op wijkplattegronden met stickers aangeven waar zich volgens hen belangrijk immaterieel, roerend en onroerend erfgoed bevond. Daarnaast werd het DNA van de stad thematisch onderzocht, met Gorinchem als waterstad, vestingstad, industriestad, arbeidersstad, creatieve en grensstad. Voor een goede opbrengst is het belangrijk om te zorgen voor een evenwicht binnen de discussiegroepen, merkte ze. ‘Als gespreksleider zorgde ik er in mijn groep voor dat de mensen met veel opvattingen voldoende tegenwicht kregen van anderen. Bij de stillere types vroeg ik goed door.’

‘Wat we willen behouden, kan ook iets zijn wat experts niet bijzonder vinden. Zoals een frietkar of ijsboer.’

Immigrantenwortels

De opbrengst van de bijeenkomst mondde uit in een erfgoedbeleid tot en met 2050 inclusief uitvoeringsagenda 2025-2028, die eind 2024 door de gemeenteraad werd vastgesteld. Het eerste punt in de uitvoeringsagenda is het voornemen om onderzoek te doen naar ‘etnische’ erfgoedgemeenschappen. ‘Gorinchem is een industrie- en arbeidersstad’, vertelt Evelein. ‘De grote industrie zorgde in de twintigste eeuw voor veel vraag naar arbeiders, die uit Griekenland, Italië, Spanje, Turkije, Marokko en Polen kwamen. Dat maakt Gorinchem tot een sociaal diverse stad.’ Veel deelnemers van erfgoedclubs die Evelein tot nu toe wist te betrekken, zijn ‘wit en man’. Ze is daarom van plan een kunstenaar die veel contacten heeft in de migrantengemeenschap en die al veel met participatie doet, in te schakelen. ‘Alles begint met het besef dat je nooit iedereen op je netvlies hebt. Voor diversiteit moet je extra moeite doen.’

Studenten van TU Delft op werkbezoek in Gorinchem.

In beweging

Het tweede punt in de uitvoeringsagenda is de organisatie van een Erfgoedcafé dat tweemaal per jaar wordt georganiseerd. Per avond zal een ander stadsthema worden uitgewerkt. Dat past goed bij de Faro-benadering, aldus Evelein. ‘Het is de bedoeling dat we er in die cafés echt op uitgaan met de vraag: wat vinden jullie belangrijk, wat mis je in de stad en wat kun je zelf doen? We willen heel graag dat erfgoedgemeenschappen ook zélf in beweging komen.’ Het zou bijvoorbeeld mooi zijn als inwoners rondom het thema industriestad het initiatief namen voor een werkgroep industrieel erfgoed. Ter inspiratie heeft ze TU Delft en Hogeschool Saxion gevraagd alvast onderzoek te doen naar de industriële geschiedenis van de stad. ‘Er ligt een plan voor de herontwikkeling van de oude staalfabriek Arkelsedijk, ten bate van woningbouw. Die fabriek, de Vries Robbé, heeft veel impact gehad op het verenigingsleven en de geschiedenis van de stad. Bij de oud-medewerkers zijn nog mooie verhalen op te halen.’

‘Zelfs partijen die zich vaak kritisch opstellen, voelden zich door het breed opgezette participatietraject gehoord.’

Draagvlak

Zelfs partijen die zich vaak kritisch opstellen, hebben zich door het breed opgezette participatietraject gehoord gevoeld. Dat komt volgens Evelein mede door de interactiviteit van het traject, waarbij deelnemers actief aan een werksessie deelnamen. Ook voor de gemeenteraad is het belangrijk dat alle erfgoedgemeenschappen gehoord zijn. Daardoor is het voor iedereen duidelijk dat het erfgoedbeleid niet haar persoonlijke visie is, maar een breed draagvlak heeft. En dat is geen overbodige luxe. ‘Er is relatief weinig budget voor erfgoedbeleid. We hebben die gemeenschappen dus knetterhard nodig.’

Studenten van TU Delft op werkbezoek in Gorinchem.

Omgevingswet

De uitwerking van het erfgoedbeleid zal belangrijke input geven voor de Omgevingsvisie. In dat kader werkt ze momenteel aan het programma Erfgoed en Ruimtelijke kwaliteit, dat richting moet geven aan ruimtelijke ontwikkelingen. Daarbij helpt het dat erfgoed in de gemeenteorganisatie niet is ondergebracht bij cultuur, maar bij stadsontwikkeling. Participatie zal wederom een rol spelen. ‘Inwoners kunnen op een online kaart aangeven op welke plekken in hun buurt ze trots zijn, welke hun dierbaar zijn en waar ze juist niet trots op zijn.’ Inwoners die minder goed zijn met internet, kunnen in buurthuizen op een plattegrond hun favoriete plekken intekenen. Evelein: ‘Het gaat ons niet zozeer om wat mooi is, maar wat we willen behouden als immaterieel erfgoed, beeldbepalend gebouw of gemeentelijk monument. Dat kan ook iets zijn wat experts niet bijzonder vinden. Zoals een frietkar of ijsboer.’

Collega’s

Ook binnen de gemeenteorganisatie is draagvlak belangrijk, vindt de beleidsadviseur. Haar advies voor mede-ambtenaren erfgoed is dan ook: zorg dat je zichtbaar bent in je organisatie, zodat je andere disciplines makkelijk bij je projecten kunt betrekken en vice versa. Al helemaal wanneer je als erfgoedambtenaar een éénpitter tussen collega’s bent, zoals zij. ‘Erfgoed gaat over alle sectoren heen’, zegt Evelein. ‘De beste manier om erfgoed intern onder de aandacht te brengen, was voor mij door in ons flexkantoor elke dag in een andere kamer te zitten. Wacht niet af, maar ga erop uit om gesprekken te voeren. Dat interdisciplinaire vinden ambtenaren uiteindelijk vaak erg leuk.’

In kaart brengen

Ook als het gaat om het goed toepassen van Faro in je gemeentebeleid, heeft Evelein nog wel een tip. ‘Erfgoedparticipatie gaat verder dan het betrekken van de heemkundeverenigingen, dus bouw tijd in om andere erfgoedgemeenschappen te vinden. Ik zou elke gemeente willen adviseren om eerst onderzoek te doen naar al haar erfgoedgemeenschappen. Pas als je die goed in kaart hebt gebracht, kan je echt participeren.’