‘Er mag toch niets van de gemeente!’ Deze zin hoor je heel vaak van monumenteigenaren als ze hun monument willen verbouwen of willen verduurzamen. Er zit heel veel frustratie en weerstand bij deze groep. Terwijl de erfgoedprofessionals een heel ander beeld hebben en juist vertellen dat er best veel kan. Als je erfgoed en eigenaar spreekt blijken ze beiden het beste te willen voor het monument. Waar zit dat verschil dan in? Is dat taal? Is dat beleving van de regels? Houding van beide partijen wellicht? Het ‘systeem’ gemeente tegenover de ‘leefwereld’ van de eigenaar?

Monumenteigenaar Willem zegt hierover: “Het is een eerste stapje want uiteindelijk moeten we toe naar een structurele samenwerking tussen gemeente en de eigenaren van monumenten, waarbij ieder van uit zijn eigen rol op basis van helder geformuleerde verantwoordelijkheden en bevoegdheden actief, effectief en efficiënt actief werkt aan de instandhouding van de monumenten. Samenwerken van groot naar klein, van hoofdlijn naar maatwerk. Samenwerken vanuit ieders eigen rol en onderling respect. Dit betekent nogal wat! Maar doorgaan op de oude voet is geen optie meer.”

Wat vooraf ging: gemeentelijk Duurzame Monumentenproject

In Zeist is de gemeente samen met Mijn Groene Huis en nu de Participatiecoalitie al een paar jaar intensief bezig om de begeleiding op te pakken van monumenteigenaren die willen verduurzamen. Eigenaren zijn heel goed geïnformeerd over verbouwen en verduurzamen door het organiseren van kennisbijeenkomsten, het organiseren van een erfgoedtentoonstelling van RCE, via het loket Mijn Groene Monument, etc. Ook de landelijke websites, handreikingen en toolkits voor de eigenaren zijn meer dan compleet. Al die lokale en landelijke inspanningen ziet de gemeente echter niet terug in een significante toename van het aanvragen van vergunningen voor instandhouding of verduurzaming. Terwijl we wel weten en zien dat er van alles gebeurt in die monumenten. Navraag onder de eigenaren wijst uit dat er weinig vertrouwen is in “de gemeente”. Vooral aan de binnenzijde, en dus ook bij het verduurzamen, wordt er veel zonder vergunning uitgevoerd. Het risico is dat monumenten schade oplopen doordat de eigenaar niet voldoende kennis heeft van techniek en behoud van de bijzondere onderdelen van een monument als hij/zij gaat herstellen, verbouwen of verduurzamen.

Off-spin

In Zeist is een groep monumenteneigenaren in juni 2024 een collectief gestart om dit te veranderen. Dit is een bewonersinitiatief vanuit de Participatiecoalitie. Deze groep voelt zich sterk verantwoordelijk voor de instandhouding van de monumenten, maar loopt, net als veel andere eigenaren, vast in de systeemwereld van “de gemeente”.

Vanuit het uitdaagrecht willen wij zorgen dat ‘de wal het schip keert’. Wij willen een systeemverandering bij de gemeente teweegbrengen door te laten zien dat het ook anders kan. Door samen met de gemeente als partner in plaats van als vijand het instandhouden en verduurzamen van monumenten op te pakken. Door te sturen op de uitkomst (het behoud van het erfgoed) en niet op de input, namelijk het voldoen aan de wettelijk aanvraagvereisten, wat ervaren wordt als het “eindeloos blijven aanleveren van tekeningen”. Als regeldrift het verduurzamen in de weg staat, en niet effectief bijdraagt aan een beter beheer en behoud van de monumenten, dan gaat we aan het doel voorbij. Deze groep eigenaren staat nog helemaal aan het begin, maar wil, door deze aanvraag, zorgen dat de samenwerking uitgroeit en kansrijk is, en ook in andere gemeenten tot stand kan komen. Daarom dient het Duurzaam Monumenten Collectief Zeist ism de Participatiecoalitie deze aanvraag in. We vinden voor dit project bij de gemeente een welwillende partner.

Doel van het project: partnerschap creëren

• ‘De monumenteigenaar en de overheid zijn samen de blije bewaarders van het erfgoed’. Ons beoogde resultaat is: als er hersteld, verbouwd of verduurzaamd wordt, bewandelt die eigenaar de ‘juiste’ weg en laat zich goed informeren, vraagt vergunningen aan die nodig zijn, én zorgt ervoor dat zijn monument geen schade oploopt en in stand gehouden wordt. De afdeling erfgoed beseft wat de drempels en weerstanden zijn die monumenteigenaren ervaren en neemt ze zo veel mogelijk weg. Dat doen we samen, we willen dat de gemeente ‘naast’ ons gaat staan als (kennis)partner. Als monumenteigenaren gaan we elkaar onderling helpen. Dus geen top-downbenadering maar democratisch naast elkaar. Niet wij-zij, niet wetten en regels tegenover de burger. Meer samenwerken vanuit vertrouwen. Meer zelfbeschikking, wel meer loslaten door de overheid, maar niet minder kwaliteit, en niet minder monumentenbehoud. Geen vrijbrief voor eigenaren om hun gang te gaan; wel loslaten van de regeldrift.
• Deze aanpak betekent dat beide partijen een andere houding naar elkaar moeten gaan krijgen, van ‘vijand van’ of ‘lastige eigenaar’ naar een fijne, gelijkwaardige samenwerking waarbij partijen elkaars standpunt accepteren en gaan voor een zo goed mogelijk resultaat. We gaan dus voor het aanpakken van de systeemwereld van de gemeente, met al zijn regels en afvinklijsten. Maar beseffen ook dat wijzelf, de monumenteigenaar, daarvoor onze weerstand moeten laten varen en in de meewerkstand moeten komen. We zijn ons ervan bewust dat wederzijds onze houding en gedrag ons in de weg zit. Kennis van gedrag en gedragsverandering kunnen ons helpen om een systeemverandering (cultuurverandering) tot stand te brengen. De techniek die we hier gebruiken is sociale bewijskracht: als meerdere eigenaren het goede voorbeeld laten zien en successen kunnen vieren, volgen er steeds meer. We hebben een open houding naar elkaar voor alle onderwerpen die een drempel opwerpen bij het behoud en beheer van ons erfgoed.

Wat willen we (anders) doen

• Minder “erfgoeds” en “overheids” spreken, meer “eigenaars” spreken

  • We willen democratische vernieuwing door in meer begrijpelijke taal met elkaar te spreken. Dit verlangt niet alleen een ‘vertaling’ van de juridische regels naar een ‘leuke’ publieksfolder, filmpje of site. Die zijn er genoeg. Het gaat om het doel (de uitkomst voor het monument) en wat daarvoor nodig is, centraal te stellen. Een voorbeeld is het aanleveren van tekeningen door architecten. Zijn die persé nodig of kan ja als eigenaar volstaan met een foto of tekening die gevonden wordt op het internet en duidelijk aangeeft hoe het resultaat gaat worden?
  • versimpelen vergunningaanvraag door het ontwikkelen van een vergunningtemplate. Het aanvragen en daarna afwijzen of veelvuldig wijzigen van een vergunningaanvraag zorgt voor heel veel frustratie. Elke eigenaar moet nu zijn eigen weg bewandelen en dat is jammer. Want de kennis die er onder eigenaren al is, wordt niet ontsloten voor anderen. Dat willen we veranderen. We willen een template dat beschikbaar is voor alle eigenaren en dat ervoor zorgt dat wanneer het format correct wordt ingevuld, de aanvraag voor een vergunning kansrijk en gelijk bij indiening volledig is. Dit scheelt ook werk voor de erfgoedmedewerker, die een vergunning sneller kan checken. En er kan minder snel iets vergeten worden, omdat de vergunningsaanvraag compleet is.
  • verduurzamen en energierekening als aanleiding. Verduurzamen van het monument zien we als een koppelkans, als een startpunt voor democratische vernieuwing, omdat dit een opgave is waar alle eigenaren tegenaan lopen. Elk monument moet verduurzaamd worden tussen nu en 2050. Het kan niet zo zijn dat elke eigenaar opnieuw zelf het wiel uit moet vinden. Alle sites en handreikingen zijn mooi, maar zonder dat we van elkaar leren vinden we onze weg daarin niet. Juist omdat er zoveel is.
  • Het systeem ‘gemeente’ loopt vast: er zijn te weinig handen bij gemeenten om te blijven doen wat ze nu doen. Met als gevolg: frustratie, vertraging, etc, niet alleen bij eigenaren, maar ook bij de medewerkers. Dit landelijke probleem wordt geadresseerd vanuit de overheid in het programma ‘Erfgoed & Overheid’, er wordt gepraat over oplossingen. Ons project draagt bij aan de oplossing, want het zorgt voor minder regeldruk bij erfgoedmedewerkers en bundelt meer ervaring door ParticiLeren. Het werken met het template, gebaseerd op foto’s en gebruik makend van principedetails van ERM en ‘Een Warme Jas voor Oude Huizen’, zorgt ervoor dat een vergunning makkelijker gecheckt kan worden, zelfs door een medewerker met minder kennis en ervaring. Dit systeem/sjabloon is niet vanuit het ‘vinkjes zetten’ bij de aanwezigheid van documenten (input) opgezet, maar vanuit de inhoud en het gewenste resultaat (output). Als het werk minder ‘vinkjes zetten’ wordt, en meer vanuit de passie die we allemaal voelen, ingericht wordt, zijn alle betrokkenen blijer.
  • In het collectief kunnen we grote stappen zetten in de planvorming, maar ook bij de uitvoering, bijv. door het organiseren van collectieve inkoopacties. Samen inkopen levert voordeel op, zowel in kennis als in geld.
  • Monumentencommunity (oa viawhatsapp). Een relatief nieuwe mogelijkheid binnen whatsapp is de mogelijkheid van het maken van een community binnen een whatsappgroep. Monumenteigenaren en leveranciers/bedrijven kunnen zich hiervoor opgeven. In de hoofdgroep posten we kennis en informatie, in de subgroepen met een bepaald thema kunnen mensen discussiëren, oproepen doen, vragen stellen enz. Een lokale organisatie is belangrijk, omdat landelijke initiatieven veel afstand scheppen, en al snel voel je je een ‘nummer’.

• het begint met vertrouwen. Bij monumenteigenaren zien we vooral de weerstand ‘reactance’. Monumenteigenaren vinden dat hun autonomie beperkt wordt door alle regeltjes van de gemeente. Ze mogen zelf niet voldoende beslissen over hun eigendom. Die weerstand vertaalt zich in boosheid richting erfgoed, en weerstand tegen de boodschapper. En vervolgens vinden erfgoedambtenaren eigenaren lastig. Ze verschuilen zich achter de regeltjes, communiceren niet open/begripvol en juist dat vergroot de weerstand, de vicieuze cirkel is compleet. Deze weerstand kun je alleen wegnemen als je hem erkent, en dat is precies wat we gaan doen (en al deden). Daarnaast zorgen we voor bewustwording bij de erfgoedambtenaren door kennis te delen over weerstanden en het wegnemen ervan. We pakken de systeemwereld aan en nemen tegelijkertijd de beleving van monumenteigenaren mee. We brengen beide werelden bij elkaar, zorgen dat ze dezelfde taal gaan spreken en/of elkaars taal beter begrijpen. Vertrouwen (kweken) is het sleutelwoord, maar we mogen ook fouten maken.
  
  

• We zorgen voor draagvlak van deze aanpak bij teammanagers duurzaamheid en erfgoed van de gemeente, zodat we samen het systeem van de overheid kunnen aanpakken en niet tegenover elkaar blijven staan, maar echte partners worden in het beheer en behoud van het erfgoed.

Resultaat: landelijke off-spin

Alle kennis en ervaring die we vergaren met onze aanpak leggen we vast en dragen we uit; we delen het met andere eigenaren, gemeenten en kennispartners. We gaan vertellen wat we doen en waarom, vanuit ‘particiLeren’, niet vanuit ‘zenden’. Het resultaat is meer een beweging dan een papieren tijger. We leren van elkaar. Want we weten dat ook in andere gemeenten niet alleen eigenaren, maar ook erfgoedadviseurs graag anders willen werken. Ook medewerkers zelf zitten vast in het systeem. Veel erfgoedmedewerkers willen niet alleen ‘vinkjes zetten’, maar vooral een bijdrage leveren aan het beheer en behoud van het erfgoed. Deze systeemverandering start klein, van onderaf, en wordt een golf die zich door het hele land verspreidt. Dit project biedt een ‘methode’ voor omdenken, die ook elders kan werken.

Met dit project breken we door het vaste systeem heen. We doorbreken de angst voor het loslaten van de overheid. We laten zien dat het anders kan, en dat we daarmee niet alleen blijere eigenaren en erfgoedmedewerkers hebben, maar ook een beter beheer en behoud van de monumenten kunnen realiseren. We willen blijvend een verandering, niet een lokaal initiatiefje dat doodbloedt zonder de initiatiefnemers. We zetten ons niet alleen in voor onze eigen monumenten, maar ook voor onze leefomgeving. Immers: het erfgoed is voor ons allemaal belangrijk, niet alleen voor de gemeente (overheid), voor de erfgoedprofessional en voor de eigenaar! Daarom draagt dit project bij aan ieders ‘recht op erfgoed’.

Primaire doelgroep

Overheid en monumenteigenaren

Secundaire doelgroep

Alle inwoners van NL: het recht op een goed onderhouden erfgoed. Je kunt niet van het erfgoed genieten als het beheer en behoud niet goed geregeld is. Dit project bouwt aan de basis van het recht op erfgoed, door toekomstbestendig beheer en behoud veilig te stellen.

Pro Memorie

Voor de aanvraag (september) wordt dit idee, conform de indieningsvereisten, uitgewerkt en aangevuld, onder meer met een begroting, projectorganisatie, etc.

Namens Duurzaam Monumenten Collectief Zeist: Willem de Beaufort, Kees Bakker, Evelien Raap, Margreet Wagenaar, Thomas Cohen Stuart, Birgit Teunissen, GertJan van Hal, Peter Jiskoot- Monumenteigenaren en bewoners
Annemiek Verstappen- initiatiefnemer Monumentencollectief via de Participatiecoalitie
Marina Laméris- erfgoedadviseur gemeente Zeist